WebClick Tracer

BISAG UNSA: Ang Pangandoy ni Peryang

DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 4) — Sa edad nga katorse, gibiyaan ni Peryang ang kalisod sa kinabuhing panguma sa ilang baryo sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Kon buot hunahunaon, maayo man ang kahimtang sa ilang pamilya kon panguma ang hisgotan. Dako ang yuta sa iyang apohan kinsa nakabenepisyo sa homsted nga 16 ka ektarya. Daghan silag baka, kabaw, kanding, ug manok. Lapad ang ilang maisan ug humayan. Gani, daghang silingan ang motabang kanila panahon sa ting-ani. Permi puno ang ilang kamalig. Klase-klase ang ilang bungahoy. Sa laktod, adunahang mag-uuma ang iyang pamilya.

Apan bisan og arang-arang ang ilang kahimtang, nagdako si Peryang nga anad sa trabaho. Matag usa kanilang unom ka magsoon adunay tahas sa uma. Makahinumdom siyang maghilak sa bata pa siya nga magguyod sa saag nga baka kay basig mabiyaan sa iyang mga magulang. Siya pay bitaron sa baka. Bisan ang pag-eskuyla hago kaayo. Kinahanglang mobaktas pa silag pila ka kilometro ug motabok og sapa. Sayo sa buntag silang molakaw ug usahay magabhian sila sa pag-uli.

Bisan sa iyang linghod nga pangutok, nakahukom na si Peryang nga dili alang kaniya ang panguma. Ang iyang pangandoy mao ang paghawa sa Balugo aron mausab ang dagan sa iyang kinabuhi. Makahinumdom pa siya sa ilang estoryahanay sa iyang igsoong si Manding samtang nangutkot silag kamote. Gikataw-an siya niini dihang iyang gipangutana kon kinsay iyang gustong mabana. Kabata pa kuno niya, kon unsa na lay sulod sa iyang ulo. Pero mao ni ang tubag ni Manding: Mag-uuma ang gusto niyang mabana. Walay problema sa pagkaon. Dili ka gyod higutman kay daghang makaon sa uma.

Tubag usab ni Peryang: Ang gusto niyang mabana tindero, tungod kay ang mga tindero limpiyog sinina. Dili sama sa mag-uuma nga lago tan-awon. Igo lang mikatawa si Manding kaniya. Tindero? Unyag walay trabaho? Unsay ilang kaonon? Apan wala mausab ang damgo ni Peryang bisan sa mga pangatarogan sa iyang magulang nga igsoon.

Dihang nagdalagita na si Peryang, daghay nangulitawo kaniya. Wala siyay nagustohan kay pulos sila mag-uuma. Klaro kang Peryang nga aron matuman ang iyang damgo kinahanglang mopahawa siya sa Balugo. Ug kay dili man siya tugtan kay menor de edad pa, miikyas siya gikan sa iyang pinuy-anang balangay padulong sa Zamboanga sa tuig1939.

Sa Zamboanga, misulod siyag lain-laing trabaho: katabang, labandera, wetres. Alang kaniya, mas maayo ni nga mga trabaho kaysa magguyod og kanding o kaha magbunglay sa yuta. Gawas pa, nalingaw siya sa siyudad tungod sa mga sinehan. Maoy iyang hilig ang motan-aw og sine; tingali mao niy nagbuhi sa iyang mga damgo. Paborito niyang artista mao sila si Gloria Romero, Leopoldo Salcedo, Ramon Revilla, Jaime de la Rosa, Eduardo Arenas, ubp. Nahilig usab siyang mobasa og mga komiks ug magasin.

Kausa niana, gisulayan siyag lugos sa anak sa uska pamilyang Katsila diin siya nagtrabaho isip katabang. Iya ning gilayasan ug nakasulod siyag trabaho sa tindahan sa Insek diin iyang nakaila si Lianga, uska Insek nga tinderong ulitawo.  Sama ni Peryang, kini si Lianga miikyas usab sa ilang baryo sa China ug nanimpalad sa Zamboanga. Nangulitawo ang Insek kaniya pinaagi sa mga love letters nga kinopya sa mga libro. Mao na tingali ni ang iyang gidamgong tindero. Nagkauyab ang duha. Apan ang ilang panaghigugmaay naputol sa pag-ulbo sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan.

Nasayod si Lianga sa kadelikado ug kawalay kaseguroan sa panahon sa gera. Busa iyang gihatod si Peryang pauli sa Balugo, Sibulan ug nahimamat ang mga katigulangan niini. Mibalik usab dayon si Lianga sa Zamboanga aron manginabuhi. Kon magkinaunsa man, katultol siya kon asa niya balikan si Peryang pagkahuman sa gera.

Apan wala mahimutang si Peryang sa Balugo. Kinsay nasayod kanus-a mahuman ang gera? Busa mibalik siya sa Zamboanga. Apason niya si Lianga! Aron lang masayran nga namakwit na ang mga Insek, lakip si Lianga, ambot asa. Nahugno ang kalibotan ni Peryang. Nawad-an siyag paglaom nga magkita silag usab ni Lianga. Gilingaw niya ang iyang kaugalingon sa pagpanarbaho.

Usa ka adlaw niana, samtang naglaba siya daplin sa dalan, tayming sab nga uska bakwit nga amigong Insek ni Lianga nakakita kang Peryang.

“Dili ba ikaw ang uyab ni Lianga?” pangutana sa Insek.

“Ako,” tubag ni Peryang.

“Tua si Lianga sa Siocon. Gusto ka mouban nako? Moadto ko didto.”

Wala magduha-duha si Peryang. Miuban siya sa Insek padulong sa Siocon, ug tuod didto, nagkita silang usab ni Lianga. Puwerteng lipaya ni Peryang! Kinsay magdahom nga magkita pa silang usab sa iyang hinigugma? Sukad niadto, nagpuyo na silang duha nga walay benepisyo sa kasal. Gikan sa Siocon, namakwit na sab sila sa Malayal. Sa panahon sa gera, iyang gianak si Gloria ug si Leopoldo. Human sa liberasyon, mibalik sila Peryang ug iyang pamilya sa Zamboanga diin gianak niya si Ramon. Nakapuyo sila kadiyot sa Cebu, ug sa tuig 1947, mibalhin na silas Dabaw diin nahimugso ang dugang pito ka anak.

Fulltime housewife si Peryang. Gilaliman kang mopadako og napulo ka anak? Maingon nga sila middle class family. Dili purdoy, apan mas klarong dili sab dato. Kon giunsa niya pagpa-igo sa suweldo sa iyang bana mao nay dakong pangutana. Apan kanunay tag-upat o taglima ang sud-an sa lamesa. Wala gyod higutmi ang iyang pamilya.

Inahan sa kanunayng panabang. Mao tingali nay angay nga ibansag kaniya isip uska inahan. Naay mga anak nga badlongon. Tawgon siya sa prinsipal kay gi-suspend ang anak. Sa unang mga tuig sa martial law, sige siya tawgon sa PC barracks kay gipangita ang tulo niya ka anak nga mga aktibista. Ambot uroy, niya pa. Hangtod sa iyang katigulangon, walay undang siyang moayuda sa bisan kinsa niyang anak nga magkaproblema.

Niadtong 1983, namatay si Lianga sa edad nga 69. Kinsay makatugkad sa gibating kasubo ni Peryang? Walay palta siya nga moduaw sa sementeryo sa sumad sa adlaw sa kamatayon ni Lianga ug matag kalag-kalag. Iya ning papangadyean ug pamisahan. Mao ni ang love of her life, ang tawong mihaw-as kaniya gikan sa kinabuhing mag-uuma. Mao ni ang tawong nagpatuman sa iyang simpleng pangandoy: Makapalit og nindot nga tela aron patahion. Makatan-aw og sine. Makakaon tulo ka beses sa uska adlaw.

Gani, dihang nahimo siyang emigrante sa Amerika niadtong 1997 sa edad nga 72, mipauli gyod siya sa Dabaw kay kuno tugnaw ug mingaw kaayo didto. Nakalahutay ra siyag siyam ka bulan. Iya lang gibalewala ang kahigayonan nga mamahimong permanenteng residente o kaha citizen sa Amerika aron lang makauban si Lianga. Dihang nagsugod na ang iyang dementia sa edad nga 84, duha ra ka topiko ang magbalik-balik sa iyang estorya, ug ang usa niini mao si Lianga. Naluoy kuno siyang Lianga nga iyang gibiyaan dihang miadto siya sa Amerika.

Ingon pa sa uska anak nga wala masayod sa sintomas sa dementia: “Ma, dugay na mang patay si Papa pag-adto nimos Amerika.”

“Dili, uy. Buhi pa siya. Naluoy ko niya kay ako siyang gibiyaan.”

Kapila to siya mosulti nga gusto niyang matulog sa sementaryo kay ubanan niya si Lianga. Luoy kuno si Lianga. Alam-alamon siya sa iyang mga anak, ug dad-on siya sa sementeryo sa adlaw aron mangadye. Kon unsay ilang kulukabildo ni Lianga, siya ray nasayod.

Ang usa pa ka estorya nga iyang balik-balikon mao ang iyang pagbiya sa Balugo. Katorse anyos siya dihang miikyas sa ilang balay. Klaro pa kaayo kaniya ang mga detalye: Unsang oras siya milakaw bitbit ang uska putos nga sinina, kinsa ang mga tawong iyang nahinabo sa dalan, ug ang gisakyan niyang barko nga Elcano. Karon, niya pa, naa nay suga sa Balugo. Nasayod siya niini kay kapila na siya makabalik sa Balugo, ang kinaulahian niadtong 2006. Unya, gusto na usab siyang mobisita sa Balugo. Kon naay moadto sa Balugo, mouban siya.

“Kanus-a ko makaadtog Balugo?” maoy pangutana niya kanunay sa mga anak nga mobisita kaniya.

Apan lisod na siya makaadtog Balugo tungod sa iyang sakit. Gawas sa diyabetes, naa siyay kondisyon sa kasing-kasing. Dili siya makaagwanta, sulti sa doktor. Kon mag-eroplano sa Cebu, mobalhin siya sa barko padulong sa Dumaguete. Hago. Puyde unta mogamit og kotse nga ipasakay sa RORO sa Dipolog nga moderetsog Dumaguete, apan layo sab kaayo ang Dipolog gikan sa Dabaw. Mas hago.

Ang kinasayonan nga paagi mao ang pag-eroplano padulong sa Manila diin adunay derektang panaw padulong sa Dumaguete. Oras lang ang ihapon, dili adlaw. Apan wala madayon ang plano kay na-ospital si Peryang. Wala matuman ang iyang ulahing tinguha. Sa ikatulong adlaw, gi-ICU na siya ug gidiyalisis. Apan wala na makarekober ang iyang mga kidney. Nag-coma na siya. Katorse ka adlaw siya sa ospital. Pipila lang ka oras sa pag-abot sa uska anak nga babaye gikan sa Canada, mihunong na siyag ginhawa.

Sa takna sa iyang paglubong tupad kang Lianga, tayming nga miagi ang eroplano ibabaw gayod sa iyang lubnganan. Tingali nag-uban ang duha padulong sa Balugo.

Porferia Dionanao. Natawo Nobiyembre 25, 1925 sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Namatay Hunyo 24, 2011 sa Siyudad sa Dabaw. Napulo ang iyang anak, traynta singko ang iyang apo, ug baynte singko ang iyang apo sa tuhod.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Your perspective matters! Leave a comment below and let us know what you think. We welcome diverse viewpoints and encourage respectful discussions. Don't hesitate to share your ideas or engage with others.

Search MindaNews

Share this MindaNews story
[custom_social_share]
Send us Feedback