DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Feb) — Dihang nagpaluto mig pagkaon sa mga Bagobo Tagabawa nga taga Sibulan, Toril isip among reserts sa PWC of Davao kabahin sa mga linutoang Lumadnon, naintriga ko sa usa ka lamas nga gisagol sa pagkaon. Polbos kini nga brawn, humot. “Mao ni among betsin kaniadto,” matod pas nagluto. Unsay ngalan niini ug asa ni gikan, kutana nako. “Karingag, gikan sa kahoy. Panit sa kahoy,” maoy tubag.
Akong gipangutana kon unsay laing ngalan sa maong lamas. Apan karingag ra man ang iyang nahibaw-an. Sa hunahuna pa nako, bag-ong lamas ni sa pagluto nga wala pa masayran sa kadaghanan. Gusto nakong makuhaan og larawan ang maong kahoy, ug kon mahimo, makakuhag binhi niini aron ipasanay. Apan talagsaon na lang diay kaayo ang maong kahoy ug didto makita sa layong lasang uska adlaw nga pagbinaktas sa bukid sa Apo. Na, kay dali na mang hangakon, hangtod na lang ko panghinaot nga one of these days, mapiktyuran ra gyod nako ang karingag ug masayran kon unsay misteryo sa maong lumadnong lamas.
Pipila tingali to ka bulan una nako nasayran unsa ang karingag. Sa tantong layag-layag sa internet, nasaghiran ra gyod nako ang pulong nga karingag. Sa Ingles, cinnamon. Pastilan, wa jod nako makonek ang brawn nga polbos sa cinnamon nga unta paborito man nako ang cinnamon bread. Unsaon man nga ang una nakong nahibaw-an nga binisaya sa cinnamon, mana. Sayop diay. Karingag diay. O kalingag, kalingak, kanila, karinganat sa lain-laing pinulongan sa Pilipinas.
Nasayod man kong adunay daghang cinnamon kun karingag sa Pilipinas. Usa man ni sa mga namensyon nga mga manggad nga nakita sa mga katsila sa una pa nilang pag-abot sa Pilipinas. Sumala sa ilang report, daghan lagi kunong karingag sa Mindanao, growing wild. Gani ang karingag usa sa mga produkto nga ginatreyd diris Mindanaw, lakip ang talo kun beeswax ug bulawan. Pero karon, wala may kaila unsay cinnamon o karingag? Diay kay talagsaon na ang mga kahoy nga karingag.Unsay nahitabo?
Ang usa ka rason nganong dili sikat ang karingag sa Mindanaw makita sa komentaryo sa uska Ingles nga kapitan sa barko, si Thomas Forrest nga nakaduaw sa Mindanaw niadtong unang mga tuig sa 1770. Niya pa, ang karingag sa Mindanaw walay tag-iya, ug busa, anihon kini ni bisan kinsa sa bisan unsang panahon. Sa pag-ani niini, laksion lang ang panit ug busa madaot ang punoan. Mao na nga nahurot ang karingag sa Mindanaw ug wala mainila. Unta ang atong karingag first class ug adunay sama nga kalidad sa karingag sa Ceylon.
Puyde pod nga gituyo sa Sultanato sa Magindanaw nga dili padaghanon ang karingag kay hadlok sila nga kolonyahon sa mga Dutch ang Mindanaw sama sa ilang gihimo sa Indonesia. Gani motubo man sab ang clove (klabo) diris Mindanaw apan wala gipasanay sa Sultanato kay aali-aligid ang mga European nga kolonayser, pirata, ug ubang mangingilog sa atong produkto ug kayutaan
Ang Ceylon karon maoy number one eksporter sa karingag (kurundu sa ilang lenggwahe). Nadebelop kini gikan sa mga plantasyon nga monopolyo kaniadto sa Portuges ug Dutch, kinsa mipatuman og estrikto ug siyentipikong pagtanom ug pag-ani sa karingag sa ilang kolonya. Duna poy produktong karingag ang Tsina, Vietnam, India, ug Indonesia. Sa Indonesia, ang tawag nila sa karingag kayu manis (tam-is nga kahoy.)
Gani kaniadto kuno, mosukol og biyahe sa dagat ang mga karaang Indonesian gikan sa Moluccas deretso sa silangang bahin sa Africa, ug gikan didto dad-on sa mga treyder ngadto sa Roma. Dugay na gyod kaayo nga gigamit ang karingag. Kay bisag sa panahon pa ni Moses, namensyon na man ang karingag.
Mahal kaayo nga manggad ang karingag, ug ang mga European wala kahibalo asa ni gikan hangtod sa panahon sa Middle Ages. Ang gisabwag nga estorya sa mga Arabo mao nga ang karingag nakuha nila gikan sa higanteng karingag nga langgam. Ambot asa kuno kuhaa sa mga langgam ang mga tukog nga karingag nga maoy gamiton sa ilang salag. Kinahanglan kuno mogamit og lansis ang mga Arabo aron makakuhag mga tukog sa karingag. Ilad god nga estorya, aron mabaligya nilag mahal ang karingag.
Ipasa sa mga Arabo ang karingag ug ubang mga lamas ngadto sa Alexandria, Egypt, ug gikan dinhi, ipadala ni sa Venice, Italy nga maoy nagmonopolyo sa treyd sa lamas sa Europe kaniadto. Dihang nailog sa mga Turko ang dakong bahin sa Middle East, naputol ang ruta sa treyd gikan Asya padulong Uropa.
Ug busa napugos ang mga European og pangitag laing agianan padulong sa Asya. Ang mga Portuges miagi sa lubot sa Aprika ug nakaabot sa India ug Indonesia, samtang si Columbus miagi pakasadpan ug napandol sa dakong kontinente sa Amerika. Si Magellan, nga usa ka Portuges, nadestino sa India ug nakalaag sa Moluccas sa Indonesia. Segun sa tsismis nga iyang nabati didtos Indonesia, puyde maabot ang mga isla sa lamas gikan sa Amerika.
Pero wala siya suportahi sa Hari sa Portugal, ug busa midepek siya ngadto sa Espanya, nga uyon kaayong mosuporta kaniya. Pipila sa nakuhang konsesyon ni Magellan gikan sa Hari sa Espanya mao ang mosunod: himoon siyang gobernador sa tibuok niyang kinabuhi (governor for life); makuha niya ang ikalimang bahin sa tanang ganansiya sa biyahe, ug naa siyay monopolyo sa negosyo hangtod napulo ka tuig.
Nakalusot tuod si Magellan gikan sa Amerika padulong sa Pasipiko ug Pilipinas, apan gitigbak siya ni Lapu-Lapu sa Mactan, Cebu. Wala niya matagamtam ang mga lamas nga iyang giambisyon. Wala siya makatilaw sa karingag sa Mindanaw.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
