WebClick Tracer

BISAG UNSA: Ang Balay ni Maria

(Maria Virginia Yap Morales. Balay Ukit. Tropical Architecture in Pre-WW11 Filipino Houses. Anvil Publishing Inc. Mandaluyong City. 2012. 232 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/8 December)–Sa ulahing estoryahanay namo ni Maria, miingon siya nako nga gusto niyang motudlo og Philippine history sa high school. Daghan kuno siyag itudlo. History? Taas akong kilay. Aw, nasayod man kong brayt si Maria. Usa siya sa akong nakaila nga tukma gyod ang deskripsyon nga versatile, daghang nahibaw-an. Apan history? Nako pa niya, lisod ra ba magtudlo karon sa high school kon dili ka licensed teacher, kinahanglan kapasa gyod ka sa Licensure Examinations for Teachers kun LET. Unya, ang imong major, kinahanglan history. Dugang pa, kinahanglan naa kay masters degree sa history usab. Sa academe, mao nay gitawag nga verticalization. Kon unsay major sa undergrad, mao usab sa masters, hangtod sa doctorate. Ako gani nga naay doctorate, dili ko basta-basta katudlog high school kay wala koy LET ug dili major sa history.

Karon, dihang gibasa nako ang iyang librong Balay Ukit aron rebyuhon, kalit mikanaog ang akong kilay. Wow. Kalalom ug kalapad sa iyang kasaysayan nga iyang gituhog-tuhog ug gihabol sa iyang pagdokumento sa mga balay nga gitawag niyag Balay Ukit. Mao kini ang mga balay nga ginama sa wala pa ang Ikaduhang Gubat sa Kalibotan kansang timailhan mao ang mga kinulit-buslot nga mga dekorasyon nga makita sa  trabesanyo (kun transom sa Ingles) nga makita sa ibabaw sa mga bentana o pultahan. Gani, naay mga karaang balay diin giliyokan gyod og mga dekorasyon nga kinulit-buslot ang tibuok ibabaw nga bungbong aron kalutsan sa hangin ug hayag. Ang mga kinulit-buslot gigamit usab sa ibabaw sa bungbong sa mga kuwarto sulod sa balay.

Nahingangha kaayo ko sa pagsubay ni Maria sa kasaysayan sa matag lugar nga iyang maadtoan. Lisod baya ni buhaton. Dihang nagreserts ko sa kasaysayan sa Davao, (Davao 1890-1910: conquest and resistance in the garden of the gods, 2003) daghay ningbilib kay daghan kog naabot, gikan Mati hangtod Don Marcelino ug nakainterbyu kog kapin 200 ka tawo. Sa laing bahin, tan-awa ra god ning mga lugar nga naadtoan ni Maria: Davao Gulf, Bohol, Northwestern Mindanao, Camiguin, Northeastern Mindanao, Central Mindanao, Cebu, Lake Lanao, ug Manila! Dili ka ana malipong?

Unta, ang iyang topic mao man ang mga kulit-buslot nga mga dekorasyon sa balay, Pero niya pa: “Architectural history cannot be separated from the Filipino story. It is the epic tale of the people of the islands of Luzon and the Visayas with a very long colonial past spanning 378 years.” Mao diay. Puslan mang nagsusi siya sa mga balay ukit, iya na lang sab tun-an ang kasaysayan kalabot sa balay ug sa lugar mismo. Wow. Take note. Ikaduha nako nang wow. Sa academe man ugod, kinahanglan espesyalista ka. Busa, bisag ako, gitaasag kilay kay nganong nagsulat-sulat og history nga dili man ko historian? Fictionist man ko. Karon, kini si Maria, dili lang kay dili historian, dili sab arkitekto?!

Nganong nakawow man ko sa iyang history? Kay daghan siyag gisulat nga wala nako mahibaw-i. Pananglit, sa iyang pagdaklit sa pagretreat sa mga Hapon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, iyang namensyon si 35th Army Gen. Suzuki nga gibalhin gikan sa Kabisay-an ngari sa Davao. Bagting akong dunggan. Nakaestudyante kog Hapon nga Suzuki ang apilyedo. Gikatingad-an nako siya kay naglublob diris Davao ug hawod na kaayo magbinisaya. Naa kaha siyay koneksiyon kang Gen. Suzuki? Anyway, namensyon nako ni kay ang ngalan sa akong estudyanteng Hapon maoy gigamit nakong ngalan sa usa ka sundalong Hapon nga karakter sa akong sugilanong “Tsuru.” Nakadaog nig unang ganti sa Palanca.

Ang usa pa ka sidelight sa history nga nahisgotan ni Maria nga akong gikainteresan mao ang rebelyon sa mga preso sa Lanao niadtong 1896. Nasayod ko niini kay gireport ni sa mga Katsilang pari sa Davao, apan kulang silag detalye. Mas daghan pag nahipos si Maria kaysa nako mahitungod niining insidenteha sa northern Mindanao. Kyuryos kaayo ko tungod kay kadaghanan kondili man tanan sa mga preso mga deportee gikan sa Luzon nga nahilambigit sa rebolusyon didto.Gikan Lanao miabot silag Gingoog ug sumala sa mga pari miduyog kanila ang mga Lumad. Gikan kang Maria nahibaw-an nakong miapil usab ang mga Moro sa maong rebelyon, nga nagpakita, sumala sa iyang insight, nga tri-people gayod ang atong pakigbisog batok sa mga langyawng manunulong. Dili ka makahimog hukom sama niana kon dili lalom ang imong pagsabot sa atong kasaysayan.

Wala pa man ko mosawsaw sa arkitektura, ug dili na lang gyod ko mosawsaw,  busa ang mga arkitekto na lang ang akong pasultion sa mga teknikalidad sa giutingkay ni Maria. Pero segurado ko nga kon pangulit-buslot nga dekorasyon sa balay na ang hisgotan, walay molabaw sa pagkaekspert ni Maria. Nagsugod lang siya pagkakyuryos sa mga kinulit-buslot sa ilang balay, ug nahimo kining hingpit nga research. Ang iyang dokumentasyon lapad ug lalom. Mabusog ka sa mga retrato ug drowing sa klase-klaseng kulit-buslot nga disenyo, lakipan pag interbyu sa tagbalay, ug sumala sa akong nasulti na, sa kasaysayan sa lugar. Gikompleto niya ang iyang research pinaagi sa pagpangita sa mga buhi pa nga master-panday nga naghimo sa mga kulit-buslot. Malingaw ka kon giunsa nila paghimo sa mga kulit-buslot gamit ang mga espesyal nga instrumento sama sa keyhole saw, hanso, pamso, ug unsa pa to nga mga “so.” Sa Ingles, “saw” kun gabas. Ug kay wala may ngalan kining mga dekorasyona, iya ning gibunyagan og balay ukit. Iya nang katungod magbuot-buot kay siya ang unang nakatuon sa mga disenyo sa mga kulit-buslot. Naunhan pa niya ang mga arkitekto.

Dili mo magmahay magbaton sa iyang libro. “Three-in-one” ni nga libro. Libro sa architecture, libro sa history, ug libro sa travelogue. Wow! Lisod tupngan. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

Your perspective matters! Leave a comment below and let us know what you think. We welcome diverse viewpoints and encourage respectful discussions. Don't hesitate to share your ideas or engage with others.

Search MindaNews

Share this MindaNews story
[custom_social_share]
Send us Feedback