DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 3) — Bisag kaniadto pa, ang mga langyaw nga makataak sa Dabaw mahubog gyod sa kanindot ug katabunok sa kayutaan niining dapita. Niadtong 1893, mao ni ang gisulat ni Padre Saturnino Urios, usa ka Katsilang Heswita nga naasayn dinhis Dabaw:
O, Dabaw, sa tanang kaabunda nga imong giangkon karon, dili madugay ikaw maoy mahimong labing mauswagong probinsya sa Mindanaw. O, maanindot nga walog sa Dabaw, palarang mga luok (bays) sa Dabaw ug Saranggani. Tabunok ang imong kayutaan, dalisay ang imong mga tubig, daghang populasyon ang imong buhion dinhi.
Apan walay mga Katsila nga nadani sa pangagda ni Padre Urios aron manimpalad sa Dabaw. Sa tuig 1894, misulat na sab si Padre Urios:
Walay mianhi aron mopuyo sa kinatumyang bahin sa Pilipinas bisan sa katabunok sa yuta, sa kamaayo sa panglawas nga matagamtam sa mopuyo dinhi, ug sa nagkadaiyang bahandi sa yuta ug dagat nga bukas alang kang bisan kinsa nga gustong manginabuhi dinhi – pawikan, balat, klase-klaseng isda; mga mahalong prutas sa lasang; yuta nga maayong tamnan og kakaw, abaka, ug kape.
Tingali ang mga Katsila gilay-an ra sa Dabaw, gawas nga tamad sila motrabaho sa yuta. Kon ila lang untang nakita ang Dabaw, dili gyod sila mag-ukon-ukon pagpuyo sa Dabaw, sama sa nahitabo sa mga sundalong Kano nga naasayn sa Dabaw sugod sa Gubat Pinoy-Kano niadtong 1898.
Mao ni ang gisulat ni Capt. James Burchfield sa iyang pagkakita sa Dabaw sa mga tuig 1901-1902:
Nakita namo ang yuta nga napulo ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang abo sa bulkan diin motubo ang bisan unsa nga motubo sa mga dapit nga alindanga (tropics). Nakita namo ang yuta nga maayo ang patubigan, halapad nga rehiyon liyok sa Golpo (sa Dabaw) diin ang mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan sa mga binaw.
Wala pa gani mahuman sa iyang serbisyo isip sundalo, nakapalit nag asyenda si Burchfield sa Daliao, Toril, Dabaw niadtong 1901. Misunod kaniya ang 200 pa ka mga Kano — mga sundalo o kaha magtutudlo (mga Thomasite) kinsa mitukod og mga plantasyon sa abaka ug lubi liyok sa Golpo sa Dabaw—gikan sa Don Marcelino hangtod Mati. Ang tawag nila sa Dabaw — ang hardin sa mga bathala. Niadtong 1905, mao kini ang paghulagway sa Mindanao Herald, usa ka mantalaan alang sa mga Kano nga nakabase sa Zamboanga, mahitungod sa Dabaw isip usa ka hardin sa mga bathala:
Walay bisan kinsa nga nakatilawg puyo sa kayutaan sa Golpo sa Dabaw ang makalimot sa iyang kasinatian. Natural nga kaanyag sa yuta ug dagat, mga hanayhay ug bakilid nga giputos og baga nga lasang, ang kakahoyan nga wala pa maagiig atsa o bolo, ang mga tawong katunga-luog nga mahinabo nimo sa nagliko-likong dalangtas ug sa kataposan apan dili labing menos, ang pagkamaabi-abihon ug maayong panaghigalaay nga iyang makaplagan sa panimalay sa uska planter nga Kano – kining tanan modulot sa iyang panumdoman. Sa mga dalan-dalan nga sinabwagan og mga dahon sa ilalom sa kalasangan, ang kahayag sa Adlaw bisan sa udtong tutok salaon ug pahanapon nga daw mokilom-kilom ug molakaw ka dinhi nga batiog gamay lamang kaayong alingasa o kakapoy. Ang Bukid Apo, ang kinatas-ang taluktok sa Pilipinas, nagtuybo ibabaw sa mas mubong mga bungtod sa iyang tibuok himaya nga dose mil ka tiil. Ang bulkanikong kono (cone) niini gitaptapan og asupre ug abo nga daw sa napurongan kinig niyebe; puyde kining tawgong Fujiyama sa Pilipinas. Ang iyang mga handag wala pa gyod mahibaw-an sa mga puting tawo, samtang ang iyang mga lasang nakadani nag atensyon sa mga naturalista sa London ug Estados Unidos. Tinuod nga daghan pang kalisdanan ang masinati sa pagtadlas dinhi sa kinalay-ang pronterang Amerikano diin wala pay dalan, wala pay hotel, ug walay pay linya sa telepono. Pero moabot ra ang panahon nga kining daot nga dalan pagapulihan og maayong dalan, ang lasang mamahimong halapad nga kaumahan nga moprodyus og abaka, kopra, ug goma, ug mga bapor na ang magbahis-bahis sa mga dunggoanan sa Golpo imbis maot nga mga sakyanang de layag nga maoy makita dinhi karon.
Tungod sa mga propagandang sama niini, daghang Kano ang na-enganyong mamuhunan sa Dabaw. Niining panahona, ang Dabaw maoy giilang “most Americanized town” sa Pilipinas tungod kay dinhi sila kinadaghanan nagpuyo bisan tuod og nakatag sila sa tibuok golpo sa Dabaw. Nag-isig angkonay silag kayutaan aron himoong plantasyon. Dayag na lang, ang naalaot mao ang mga netibong Dabawenyo. Nailogan na silag yuta, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon tungod sa kakulang sa pamuo niadtong panahona. Busa dili ikatingala nga niadtong 1906 nahitabo ang usa ka rebelyon sa mga Lumad sa Dabaw. Usa sa mga hero mao si Mangulayon nga maoy nagpatay kang Davao District Governor Lt. Edward C. Bolton sa Hunyo 1906 sa Malita, karon sakop sa Davao del Sur.
Napakgang ang rebelyon ug padayon ang paglambo sa mga plantasyon. Sa kalapad sa mga plantasyon, nangalata ang mga abaka tungod sa kakulang sa mga trabahante. Hinay ang pagsulod sa mga sakada gikan Kabisay-an. Napugos hinuon pagrekrut ang mga Kano og mga trabahanteng Hapon. Unya nakita sa mga negosyanteng Hapon ang potensyal sa abaka, ug busa sila sab nagtukod og ilang kaugalingong plantasyon. Pag-abot sa 1918, nalabwan na sa mga Hapon ang mga Kano sa gidaghanon ug gilapdon sa mga plantasyon! Nahimong “Little Tokyo” ang Dabaw o kaha tawgon nig “Davao-kuo.” Niadtong 1939, miabot og 17,900 ang populasyon sa mga Hapon sa Dabaw.
Sa laing bahin, sugod sa mga tuig 1930, tag diyes mil ka Sugboanon na ang manglalin sa Dabaw matag tuig. Tungod kana sa ilang nabati nga daghang katrabahoan sa Dabaw ug daghang yuta sa Dabaw. Nianang panahona, mas taas ang sweldo sa trabahante sa Dabaw kaysa ubang parte sa nasod, walay labot sa Manila. Ang mas taas nga sweldo maoy paagi sa mga asyendero aron makadanig mga trabahante, ilabi na nga nag-boom ang industriya sa abaka. Wala gyod masayop si Padre Saturnino Urios sa iyang prediksyon niadtong 1893 nga dili madugay ang Dabaw maoy mahimong labing mauswagong dapit sa Mindanaw.
Pag-abot sa 1939, ang mga Sugboanon na ang kinadaghanang setler sa Dabaw. Padayon ang pagdagsa sa mga Bisaya, ug busa sa kasamtangan, kapin 80 porsyento na ang mga Bisaya sa populasyon sa Dabaw.
Karon, ang probinsya sa Dabaw nabahin na ngadto sa upat ka probinsya, ug nanganak na nig lima ka syudad. Nagpabilin kining usa ka hardin sa mga bathala. Walay laing dapit sa Pilipinas diin ka makakitag nagkadaiyang mga bulak, prutas, ug gulay nga sama sa imong makita sa Dabaw. Ang sentrong pangrehiyon nga mao ang syudad sa Dabaw usa ka mauswagong syudad nga adunay mga industriya ug mga plantasyon. Daplin kinig dagat, ug gialirongag mga bugnaw nga kabukiran.
Hangtod karon, padayong nagadani ang Dabaw og mga negosyante ug setler. Alang kanila, ang Dabaw hardin gihapon sa mga bathala. Apan alang sa uban, ang Dabaw nagkaanam na usab kaguot. Daghan na kaayo ang populasyon niini ug taliwala sa hardin, aduna nay mga pulo sa kawad-on. Matod pa sa mga batid, makubsan ang kawad-on kon maindustriyalisado ang nasod. Kanus-a kaha mahimong gam-anan kun pabrika sa mga bathala ang Dabaw aron modaghan ang trabaho ug masulbad ang kawad-on?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
