DAVAO CITY (MindaNews/18 Hunyo) — Dihang giimbita ko sa kagamhanang lokal sa Santa Cruz, Davao del Sur nga maoy mahimong keynote speaker sa ilang selebrasyon sa ika-112 anibersaryo sa atong Adlaw sa Kaugalingnan, wala gyod ko mag-ukon-ukon sa pagdawat niini. Dili lamang kay ang nag-imbita nako mao ang akong higalang si Ben Caspi, Jr. nga maoy Sekretaryo sa Munisipiyo, kondili ganahan gyod ko mohisgot mahitungod sa pakigbisog sa atong katigulangan alang sa atong kaugalingnan ug kagawasan. Mapuno gyod ko sa kahingangha ug pagdayeg sa gihimo sa atong mga lider ug sa katawhang Pinoy sa mga tuig sa 1890 dihang milihok sila aron putlon ang mga hikot sa kolonyal nga pandaog-daog ug pagpahimulos nga misangko sa pagdeklarar sa atong kaugalingnan niadtong Hunyo 12, 1898.
Busa wala gyod koy reklamo nga ila kong gisungko mga alas singko sa buntag aron makaapil sa tibuok ritwal sa pagsaulog sa Adlaw sa Kaugalingnan nga gihimo sa Plasa sa Santa Cruz – gikan sa pangaliya, pag-isa sa atong bandila, paghalad og mga bulak sa bantayog ni Rizal, pagpabuto sa 21 ka pusil isip pagsaludo, ug sa mga pakigpulong sa opisyal sa lungsod ug sa Department of Education. Pers taym pa gyod ko naka-apil sa pormal nga selebrasyon sa atong Adlaw sa Kaugalingnan ug ako kining gikalipay nga, kausa man lang sa akong kinabuhi, publiko akong nagyukbo sa pagtamod ug pagpasalamat sa atong mga bayani.
Sa akong pakigpulong, akong gilab-as ang konteksto sa pakigbisog sa atong katigulangan. Hunahunaa lang ang ilang kahimtang ubos sa mga Katsila kinsa nagaisip nato nga mga ubos nga matang sa tawo nga angay lamang himoong sulugoon kondili man ulipon. Aron kuno kita mahimong sibilisado, kinahanglan ta ikristyanays ug ihispanays, buot ipasabot, hulmahon ngadto sa ilang larawan kon imahen. Morag nindot nga tumong, sa? Pero kana nga tumong gigamit nila aron itago ang matuod nga daotang katuyoan sa kolonyalismo: ang pagdaogdaog ug pagpahimulos sa katawhang nakolonays ug ang pagkulimbat sa kinaiyanhong bahandi sa ilang nailog nga kayutaan.
Tiaw mo na nga ang tibuok kayutaang Pinoy giangkon sa hari sa Espanya? Ug ang mga Pinoy iyang alagad, sakop, o ulipon? Di ba siya bagag nawong? Aw, naa man siyay gahom. Ug ang iyang gahom, sa porma sa mas abanteng armas (kanyon batok bangkaw o pana) maoy iyang gigamit aron maangkon ang Pilipinas. Ug tungod sa gahom sa mga Katsila, nagpatuyang sila sa ilang gustong buhaton tungod kay walay mopakgang o makapakgang kanila. Sila ang nagbuot-nagbuot sa kinabuhi sa mga Pilipino. Mando dinhi, mando didto. Sa unang mga tuig sa ilang pagsakop sa Pilipinas, gipugos nilag tipon ang mga tawo aron mopuyo sa usa ka tinong lugar, ang reduccion. Ila ning gihimo kay kaniadto ugod, katag ug lagyo kaayo ang kabalayan sa mga tawo sa Pilipinas. Magsige pa gyod silag balhin-balhin subay sa ilang praktis sa kaingin ug pangayam.
Problema ni sa mga Katsila kay unsaon man nila pagdumala ug pagpahimulos sa mga tawo kon bungkig ang ilang pamuy-anan?
Sa reduccion nahitabo ang klase-klaseng pang-abuso, pagpahimulos, ug pagdaog-daog sa atong katigulangan. Kon unsa-unsa na lang ang mga balaod, reglamento, ug kasugoan ang gipatuman sa mga Katsila. Ang matag Pinoy gimandoang motanom og 100 ka lubi ug 100 ka abaka. Kon
dili ka motuman, latigohon ka o presohon. Kon magkalisod, mapusilan ka pa o kaha makanyonaso. Ang mga dako-dako gihatagag quota sa buhis nga kolektahon sa ilang mga sakop. Kon dili sila makatuman, makatilaw silag silot. Gibug-atan na sa buhis, ang mga tawo patrabahoon pa gyod
nga walay bayad sa mga dalan, bilding, ug mga simbahan. Mao ni ang gitawag nga “polo y servicio” diin ang tanang lalaki gikan sa edad 16 hangtod 60 pugson og trabaho sa 40 ka adlaw nga walay bayad. Pagkaharuhay na lang sa kinabuhi sa tampalasang mga Katsila nga nagkabayo sa katawhang Pinoy. Busa kon makahigayon, mangikyas gyod ang mga tawo gikan sa reduccion. Ang madakpan, kulatado gyod. Mao nang dili ikatingala nga daghang pag-alsa ang nahitabo sa atong kasaysayan. Pananglit, ang mga Waray nga gipangulohan ni Sumuroy mialsa niadtong 1649 tungod kay dad-on sila sa Cavite aron mohimog mga barko.
Sa Dabaw, nga nasakop sa mga Katsila niadto lang 1848, ang pagkagiw sa mga tawo gikan sa reduccion maoy pirming ireklamo sa mga pari hangtod sa dekada 1890. Ikomparar ni sa kahimtang sa Luson ug Kabisay-an diin ang mga tawo hingpit gyod nga nalupig human sa gatosan ka tuig nga panghulga, pangulata, huwes de kutsilyo, Hispanismo ug Kristyanismo. Naanad na lang sab ang mga tawo nga mabuhi ubos sa mabangis nga
kamandoang Katsila. Pupanagsa, mopalag sila sa pamalaod, apan pitolon lang sila sa gobyernong kolonyal. Bisan niining lisod nga kahimtang, pipila ka mga Pilipino milambo ra sab ug naedukar, sama nila Rizal ug iyang kaubanan. Kini sila ang gitawag nga ilustrado, mga Pinoy nga arang-arang og estado sa kinabuhi.
Niining panahona, hait kaayo ang panaglahi sa mga hut-ong sa katilingbang kolonyal sa Pilipinas. Naa sa ibabaw ang mga Katsilang Peninsulares (mga purong Katsilang natawo sa Espanya), sunod ang mga Insulares (mga purong Katsilang natawo sa Pilipinas – mao ni sila ang orihinal nga gitawag og Filipino), sunod ang mga mestiso, ug naa sa ubos ang mga Insek ug Indio (nga maoy tawag sa tanang mga netibong Pilipino niadtong panahona.) Gikan sa mga mestiso ug adunahang Indio ang mga ilustrado.
Ang mga Peninsulares nga anaa sa gobyerno ug sa simbahan – ilabi na ang mga prayle — lunod-patayng supak sa bisan unsang kausaban nga mopakunhod sa ilang gahom ug prebilihiyo. Dihang mihangyo ang mga Pilipinong paring dyosesis nga ihatag na kanila ang pagpadagan sa mga parokya, nagbula-bula gyod ang baba sa mga prayle sa kasuko. Nangita silag rason aron silotan ang gituohang mga lider sa reporma sa simbahan. Gigarote silas Paring Gomez, Burgos, ug Zamora kay apil kuno sa pag-alsa sa mga trabahante sa Cavite niadtong 1872.
Bisan sa kuyaw nga giatubang sa mga repormista, nagpadayon gihapon sila sa kalihokan alang sa kausaban. Mikusog kini dihang gilusad ang Propaganda Movement nila Rizal, Jaena, del Pilar, ubp., aron ibutyag ang mga abuso sa mga opisyal sa gobyerno ug simbahan, ilabi na ang balasubas nga mga prayle. Kon buot hunahunaon, simple lang kaayo ang hangyo sa mga repormista: Hatagag representante ang Pilipinas sa
Cortes (sa ato pa, Kongreso) sa Espanya. Sa maong paagi, ang mga tawo sa Pilipinas makabaton og tingog didto. Sa laktod, puyde ba dawaton ang Pilipinas isip probinsya sa Espanya ug ang mga mulupyo (mga Indio) trataron nga Katsila?
Intawon si Rizal. Mao nay iyang damgo. Isipon siyang Katsila, trataron isip Katsila. Kay sa pagkatinuod, mao nay damgo sa tanang mga ilustrado niadtong panahona: Ang mahimong Katsila, dawaton isip usa ka Katsila aron tahoron ug magbaton og dignidad. Kay sa kolonyal nga katilingban, ang Katsila ra man ang adunay hingpit nga katungod, hingpit nga “tawo.” Pangutana pa ni Rizal – Dili pa ba igo ang among pagka Kristiyanays ug pagka hispanays? Tubag sa mga Katsila: Wakakuyawi? Ug ilang gipusil si Rizal.
Naa koy analisis sa gihimo ni Rizal. Iyang gipakita nga ang Indio susamag abilidad sa Katsila, ug busa takos mahimong Katsila. Hanas siya sa daghang butang, nahimo siyang doktor, ug nakasulat og duha ka libro sa dilang Kinatsila. Mas hawod pa siyang magkinatsila kaysa mga Katsila. Mas brayt pa tingali siya sa tanang Katsila sa Pilipinas. Apan dili gyod siya madawat nga Katsila. Dili gyod siya mahimong Katsila. Putot, itomon, pangog ilong. Sa laktod, Indio siya (sa ato pa, Bisdak kaayo.) Bisag unsa pa siya kabrayt, bisag unsa pa siya kahawod mokinatsila, Bisdak siyag nawong, Indio lang gihapon sa mata sa mga Katsila.
Tingali, mao nay akong ikasaway kang Rizal, ang iyang pagtuo nga makaangkon ka lang og dignidad kon ikaw isipong Katsila; nga ang imong dignidad “ihatag” sa mga Katsila kay hingpit na nimong nakopya ang mga Katsila. Nakita niya ang panginahanglan sa kausaban, apan hangtod lang siya sa paghangyo sa mga Katsila, nagsalig sa ilang kabuotan ug kalamdagan sa pangisip. Luoy sab. Dihang gipatay siya sa Bagumbayan niadtong 1896, diha pa nahigmata ang ubang mga repormista: Dili ug dili gyod sila dawatong mga Katsila sa mga Katsila. Bisag unsaon nilag kopya sa mga Katsila, dili gyod sila mahimong Katsila. Ug nakahukom sila nga dili na sila gustong mahimong Katsila!
Wow! Mao na ang labing importanteng realisasyon sa atong mga lider kaniadto. Dili sila Katsila! Pinoy sila! Ug gusto nila nga sila ilhon nga mga tawong adunay katungod ug dignidad. Adunay katungod nga mabuhing gawasnon nga walay parasitikong langyaw nga magbuot-buot sa ilang kinabuhi. Adunay katungod nga modumala sa ilang kaugalingon, magmugna og gobyerno nga padaganon sa mga Pinoy alang sa mga Pinoy. Sa maong katilingban, itsa-puyra ang mga Katsila. Ug nagsugod sila sa pagpalagpot sa mga Katsila nga daw mga alimatok nga mitapot sa tibuok lawas sa katawhang Pinoy. Niadtong Hunyo 12, 1898, ilang gideklarar nga sila gawasnon ug nagkinaugalingon.
Kon sa sine pa, ang Rebolusyon sa 1898 maoy klaymaks sa atong pakigbisog batok sa mga abusadong Katsila kinsa nagpatuyang diris Pilipinas sulod sa kapin 300 ka tuig. Lami kaayo basahon ang mga estorya mahitungod sa kabayanihan sa atong mga rebolusyonaryo. Mao ni ang labing mahimayaong yugto sa atong kasaysayan, ang atong paglumpag sa gikasilagang kolonyal nga katilingban ug pagbali sa relasyon tali sa Katsila ug Indio (Pinoy). Kon kaniadto kita ang bunal-bunalan ug presohon sa mga Katsila, sa panahon sa Rebolusyon, ang mga Katsila na ang atong gibunal-bunalan ug gipreso. Naa may mga Pinoy nga supak sa rebolusyon, apan ang bagang duot sa katawhan miapil gyod sa rebolusyon. Tibuok baryo ug lungsod milihok. Ilang gironda ang mga Katsila ug giparada sa mga kadalanan. Naay dili kapugong sa ilang kalagot ug gipanglatigo ang mga prayle nga maoy misimbolo sa kabalasubas sa rehimeng Katsila. Ang naa sa ubos, karon mao nay mipaibabaw, ug ang mapahitas-on karon naa na sa ubos. Ingon niana kanindot ang Reboluyon sa 1898. Gikan sa Katagalogan, ang Rebolusyon sa 1898 mikaylap sa tibuok Luson, Kabisay-an, ug Mindanaw. Sa Baganga (karon sakop sa Davao Oriental), si Prudencio Garcia, ang pangulo sa tercio (kon army), mialsa batok sa mga Katsila niadtong Septiyembre 1898, upat ka bulan human gideklarar ni Aguinaldo ang kaugalingnan sa Cavite. Aktibo usab ang mga magsuong Gonzalez sa Surigao. Kinahanglan pa ang dugang reserts aron masayran ang kalihokan sa mga tawo sa lain-lain dapit sa Mindanaw niining panahon sa “kasamok.” Apan sumala sa mga historyan, naparot na gyod ang mga Katsila sa tibuok kapupud-an, gawas sa pipila ka lugar o kuta, lakip ang Manila. Ang kinadak-ang bahin sa Pilipinas gihuptan na sa mga Indio, ang mga tawong gipakaubos sa mga Katsila. Nakaamgo na ang nagkadaiyang tribu sa Pilipinas nga walay laing magmahal kanila kondili sila lamang, ug nga walay laing mopalambo kanila kondili sila lamang. Sa laktod, walay laing moluwas sa mga Pilipino kondili ang mga Pilipino mismo, dili ang mga Katsila, dili ang bisan kinsang langyaw. Pagkalami palandongon!
Sa akong tan-aw, mao kana ang labing importanteng leksyon nga gitudlo sa Rebolusyon sa 1898. Kinahanglang mosalig ta sa atong kaugalingong katakos. Kita mismo ang mohulma sa atong kaugmaon sa usa ka gawasnon ug nagkinaugalingong katilingbang Pinoy. Importante kaayo ni balik-lantawon kay ang atong kahimtang karon wala magsalamin sa mga damgo sa atong katigulangan. Pagka atrasado sa atong nasod. Pagka purdoy sa atong mga tawo taliwala sa kabahandianon sa atong kayutaan. Hinuon, nasayod man ta kon unsay nakadiskaril sa atong kaugalingnan ug gawasnong kalamboan. Gisulong tag laing langyaw, ug mibalik na sab ta sa uno. Luog kuno ta ug kinahanglan tudloan og demokrasya. Kinahanglan edukahon. Ang mga Amerikano mao na say nagbuot-buot kon kanus-a ta mahimong gawasnon. Ang atong mga edukado karon wala na mangandoy nga mahimong Katsila, kondili Amerikano na. Sige tag kopya sa mga Amerikano. Mas hawod moiningles, mas maayo. Mas tahuron ta. Magbaton tag dignidad. Nakalimot ta sa kasinatian ni Rizal. Bisag unsa siya kahawod magkinatsila dili gyod siya makatsila ni dawaton sa mga Katsila. Bisag unsa ta kahawod mag-iningles dili gyod ta maamerikano ni molambo. Suma, kapin 100 ka tuig na tang sigeg iningles, kita ang kinahawran sa Asya. Apan kita ba ang pinakamalamboong nasod sa Asya?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo siya sulatan sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
