DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Enero 14) — Isip adbokeyt sa mother-tongue education ug pagpalambo sa mga lokal nga lenggwahe sa Pilipinas, gikalipay nakong dako nga makadawat og balak nga Kinalagan ilabi na nga kini gisulat sa uska batan-ong Kalagan. Ang magbabalak nga Kalagan mao si Nassefh Macla, uska estudyante sa University of the Philippines-Mindanao. Partisipante siya sa Davao Writers Workshop niadtong Oktubre 2012. Ang iyang mga tampo gisulat sa Iningles. Pagkasayod nakong Kalagan siya, ako siyang gihagit sa pagsulat sa iyang kaugalingong dila, ug karong bag-o, iya kong gipadad-an og balak nga Kalagan nga giapilan og hubad sa Iningles. Gikan sa Iningles ako kining gihubad ngadto sa Bisaya. Nia ang balak:
Tabiya
Ni Nassefh Macla
Sa timpo na ilawngan ta kaw,
“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”
Wa ako pagsagda kanmo na min’ kaw
Ng anak ko, aw ako yang ama mo;
Wa ako paglawng sinyan tungud kay
Min’ ako ng Imam ng banwa –
Bukun ako ng baraguwa, Rajamudah,
Atawaka Datu – kay ako
Misqeenan gayd.
Aw gayd na agad minini da yang Qadr ko,
Yagapanginsukor da bon ako sang Kadunan,
Sabap yamakapangadi ako, magunawa mo.
Agaw sa,
Sa timpo na ilawngan ta kaw na,
“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”
Di kaw dayt madaman kanak. Kay asta ikaw,
Yamatigam kaw na isugo yan sa Qur’an.
Aw gayd sagaw, yang kabunna,
Yang kallini giyud ipasampay
Ng kanak pusu-pusu – kay,
“Tabiya, ayaw da paglubasa yang kanmo Hijab,
Kay agad parangay mo gayd
Yang pagkitawn ko,
Yamatigam da ‘ko na ikaw da giyud
Yang apakawinan ko,
Insha Allah.”
Palihog
Ni Nassefh Macla
Niadtong gisultian tika
“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab*”
Wala ko magmando nimo nga morag
Giisip tika nga akong anak nga babaye;
Wala nako ni gisulti nga daw
Usa ako ka magwawali –
Wala ako mahimong lider, o rajamuda,
o usa ka datu – tungod kay ako
Usa ka kabos nga tawo lamang.
Apan bisan mao nay akong kapalaran,
Nagpasalamat gihapon ako sa Ginuo
Kay nakasulod ako sa madrasah sama nimo,
Ug busa,
Dihang gisultian tika,
“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab,”
Dili unta ka masuko nako. Tungod kay ikaw mismo,
Nasayod nga mao nay gimando sa Qur’an.
Apan, sa pagkatinuod,
Ang gusto gyong isulti sa
Akong kasingkasing, mao kini,
“Palihog, dili kinahanglang tangtangon nimo ang imong hijab,
Tungod kay sa imong nawong na lamang
Makita na kon unsa ka kaanyag,
Ug nasayod na ako nga ikaw
Maoy akong pangasaw-on,
Insha Allah.”
*Hijab – purong nga nagputos sa buhok sa Muslim nga babaye.
Ang mga Kalagan usa sa mga lumadnong tribu sa Golpo sa Dabaw. Kamatikdan nga ang mga Kalagan walay depinidong teritoryo. Nagkatag sila sa tibuok Golpo. Ang ilang mga pamuy-anan makita sa mga sapa sa Digos, Sirawan, Davao, Lasang, Liboganon, Madaum, Lupon, ubpa.
Nganong bungkig man ang pamuy-anan sa mga Kalagan? Sa akong panuki-duki, ang orihinal nga yutang puy-anan sa Kalagan tua sa silangang kabaybayon sa Davao Oriental ug Surigao, didto sa karaang Caraga nga maoy usa sa unang narekord nga lugar sa mga Katsila sa Mindanaw. Busa man gani ang ngalan sa mga tawo Caragan o Kalagan.
Ang karaaang Caraga nahimong nataran sa mga kombate batok sa mga Katsila sugod sa mga tuig 1600, kay gustong palagpoton sa mga Caragan o Kalagan ang mga Katsila nga naghimog kuta sa Tandag. Ang mga Kalagan nakig-alyansa sa mga Magindanaw ubos kang Sultan Kudarat. Dihang nasakop sa mga Katsila ang kontra kosta, ang mga manggugubat nga Kalagan nangatras sa Golpo sa Dabaw. Ilang giokupa ang kasapaan sa Golpo ug kauban ang mga Magindanaw, ilang gidepensahan ang Golpo batok sa lampingasang mga Katsila.
Sa ilang pakig-alyansa sa mga Magindanaw, ang kadaghanan sa mga Kalagan nahimong Muslim. Mao ni sila ang mga Davao Moro sa rekord sa mga Katsila. Naglabad ang ulo sa mga Katsila kay ang mga Davao Moro dili palupig. Napildi, nasakop, ug naulipon na ang daghang tribu sa Luzon ug Kabisay-an, apan ang Dabaw, “free country” gihapon.
Niadtong 1848, ang Dabaw nailog ra gyod sa mga Katsila pinangulohan sa piratang si Jose Oyanguren. Sa pagka pildi ni Datu Bago, nahanaw sab ang impluwensiya sa mga Kalagan sa Golpo sa Dabaw. Ang Dabaw mao ang kinaulahiang teritoryo sa Pilipinas nga nahulog sa kamot sa mga Katsila, sa panahon nga unta sa daghang dapit sa kapupud-an naghinay-hinay na ang mga tribung indiyo Pilipino sa pagbangon ug pagsukol batok sa malupigong mga Katsila nga mosangko sa mahimayaong Rebolusyong Pilipino sa 1896.
Muslim ang mga Kalagan, apan tumindok gyod sila sa Dabaw. Sa laktod, Dabawenyo. Sakop sila sa dakong pamilya sa tribu nga naglangkob sa Mandaya, Mansaka, Tagakaulo, apil ang Kamayo. Kini sila pareho og sinultian, bisan tuod naa silay mga kalainan sa dayalekto. Apan silang tanan magkasinabot. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph
