WebClick Tracer

BISAG UNSA: Balak nga Higaunon

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/05 June) — Ang mga Higaunom usa sa pito ka tribung Lumad nga nagpuyo sa Bukidnon. Sumala sa ilang kasaysayan, taga baybay sila kaniadto diha sa Misamis Oriental. Sila ang tag-iya sa Cagayan de Oro nga kaniadto ginganlag Nalandangan. Apan sa mga katuigan, naabog sila sa mga Dumagat ngadto sa kabukiran. Sa taho sa Ethnologue, ang populasyon sa Higaunon moabot og 30,000 sa tuig 1997.

Sama sa ubang Lumad, padayon ang pagpadaplin ug pagpagpaminorya sa mga Higaunon. Sa daghang higayon, makasinati silag bayolenteng pagpalagpot gikan sa ilang kayutaan. Ug kini nahimong unod sa mga balak ug sugilanon sa ilang mga magsusulat. Ang una nakong nahimamat nga magsusulat nga Higaunon mao si Telesforo Sungkit, Jr. kansang sa mga sinulat nagapagula sa ilang hinanakit sa katilingban. Kaduha na siya nakadaog sa Writers Prize alang sa Binisayang nobela niadtong 2007 ug 2011 nga gi-sponsor sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Tingali mahulog siya sa kategoryang protest writers, kondili man angry writers, bansag nga nag-apil nila ni Rizal ug ubang mga manunulat nga daghag kwestiyon sa atong katilingban.

Karong bag-o nakahinabo na sab kog usa ka Higaunon nga magsusulat nga fellow sa ika-20 nga Iligan National Writers Workshop nga gitigayon niadtong Mayo 20-24, 2013 sa Iligan City. Siya si Shem Salait Linohon, taga Maluko, Manolo Fortich, Bukidnon, bag-ong gradweyt sa kursong AB English sa Central Mindanao University. Lipay ko niining Iligan Writers Workshop kay modawat og mga tampo gikan sa lain-laing lenggwahe sa nasod, basta naa lay hubad ngadto sa Ingles o Tagalog. Sa Iligan, nakahimamat kog mga batan-ong magsusulat nga Waray, Ilonggo, Kinaray-a, Chavacano, ubpa. Pinaagi sa ilang mga sinulat, masayod ka kon unsay ilang mga pinagkakaabalahan karon.

Sa kabahin ni Shem, tulo ka balak ang iyang gitampo sa workshop. Duha ka balak niini mahulog nga angry poem: Inay Banuwa ( Inahang Nasod) ug Yan a Higaunon, yan a ba maraet? (Higaunon ako, daotan ba ko?) Sa Inay Banuwa, gipadayag sa manunulti sa balak ang iyang komitment nga mobalik pag-usab sa iyang yutang natawhan kay sa dugay nga panahon nabuta siya sa suwab sa kolonyalismo ug ang iyang baba gitaptapan og langyawng pinulongan.

Sa Yan a Higaunon, gipadayag sa magbabalak ang iyang kahiubos sa mga paisanong Pinoy kay ang mga Higaunon wala mahiapil sa kasaysayan ug gani gitamay kay mangadye sa mga bato, samtang sila wala mosaway niadtong mangadye sa tawong gibitay sa kahoy nga krus. Karon, nabahin-bahin na sila ngadto sa lain-laing relihiyon ug nag-away-away kon kinsa ang nagbaton sa tinuod nga ginuo. Dugang pahungaw sa magbabalak: “Inyong giilog ang yuta sa among katigulangan/… unya karon nagpuyo mi sa lasang ug kabukiran/ Daotan ba ko?/ Inyong gipatay ang akong apohang datu/ Inyong gipatay ang Bai Baylan/ … Daotan ba ko?”

Naay panelista nga mikomento nga unta ang gisulat ni Shem dili na mahitabo sa Pilipinas. Nahimong emosyonal si Shem sa iyang pag-eksplikar sa balak tungod kay ang pandaog-daog ug diskriminasyon batok sa mga Lumad nagakahitabo gihapon, reyalidad lang gihapon diris Mindanao. Adunay susamang balak niini si Telesforo nga nag-ulohag “I Higaunon.” Masabtan nato nga ang pagbati ni Shem ug Telesforo maoy pagbati sa tanang Higaunon. Gani, pagbati kini sa tanang Lumad.

Ang ikatulong balak ni Shem, Sikbit, naglarawan sa ritwal sa pagpangulitawo sa mga Higaunon sa karaang panahon. Human niya ikapadayag ang iyang tinguha ngadto sa iyang gusto pangasaw-on, maghulat ang lalaki sa tubag sa babaye sa panahon nga magtupad ang bulan ug bituon. Dinhi ning higayona, moduol ang babaye sa lalaki ug iyang isulti unsay iyang tubag sa hangyo sa lalaki. Ania ang tibuok balak sa dilang Higaunon:

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Mapawa pa su hium-hium ku di hu siga
Daw sa kinam-kinam ha migpalabeneg hu kagpa ku
Iyan su kagsikbit hu bulan daw bituen
Yan hai su inikagi hi apo manmalaki
Ha si apo bahi hura balibad askuwa
Aman, ag-angataan ku iman
Su tubag nu.
Su pakauma nu ha dabuk-dabuk
Migpakayegkeg hu kada tanul hu ugat ku
Uminubay su pipi nu hu weleng ku
Ba tinulisek A imu, hu muya-muya nu
Saksi su sambag taena ha dalemana
Su pinan-ikagi nu suminenep hu dahon din
Daw su huriyan ku ha nageram
Su mahagpis nu ha alima
Huminaphap hu talikuran ku
Daw nalaag ka hu mga mata ku
Laus, ha pila libu milya su kadiyu taw
Daw pigkulumbungan hu maitem ha gabon
Su agsikbit ha bulan daw bituen.

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Ang akong pahiyom mas hayag pa sa siga
Naglumpat-lumpat sa kahinam akong kasing-kasing
Tungod kay nagsikbit ang bulan ug ang bituon.
Mao kini ang takna, matod pa sa akong apohan,
Nga wala siya balibari ni lola niadtong dugay na nga panahon.
Ug karon ako nagahulat
Sa imong tubag.
Ang imong nagkaduol nga mga tunob
Nakapangurog sa akong kaugatan.
Mipaduol ang imong aping sa akong nawong
Ug imo kong giduslak sa imong hunghong.
Saksi ang sambag niadtong gabhiona
Imong mga pulong mituhop sa mga dahon
Ug ang ulahi kong nabati
Ang imong mahagpis nga mga kamot
Nga mihapuhap sa akong likod.
Ug nahanaw ka na sa akong mga mata.
Tinuod diay nga layo tag pila ka libo ka milya
Ug ang itom nga mga panganod
Mitabon sa nagsikbit nga bulan ug bituon.
(Gihubad ni Macario D. Tiu gikan sa Ingles ni Shem)

Intawon, gibasted ang ulitawo sa iyang gihalaran ug nahigmata siya sa kamatuorang layo diay kaayo sa usag-usa ang morag nagsikbit lang nga bulan ug bituon. Kining balak ni Shem maoy midaog sa Unang Ganti sa Jimmy Balacuit Literary Awards sa Iligan National Writers Workshop 2013.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Your perspective matters! Leave a comment below and let us know what you think. We welcome diverse viewpoints and encourage respectful discussions. Don't hesitate to share your ideas or engage with others.

Search MindaNews

Share this MindaNews story
[custom_social_share]
Send us Feedback