(Merlie M. Alunan. Pagdakop sa bulalakaw ug uban pang mga balak. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2012. 154 pages.)
DAKBAYAN SA DABAW: Sa gamay pa ko, kanunay ko makakitag bulalakaw nga kalit lang mosutoy gikan sa kawanangan padulong ambot asa sa kalibotan. Diha pa mi nagpuyo sa Quezon Boulevard, sa may Salmonan banda. Katunggan pa ang maong lugar kaniadto, daghang bakhaw ug waterlili, gurami ug puyo, hasta tangkig. Sa gabii kalingawan namong mga bata nga magdulag biros, tigso, ug tubig-tubig. Tingali tungod kay kanunay ko naa sa gawas sa balay sa gabii mao nga kanunay sab ko makakitag bulalakaw. Apan naa koy mahinumdoman nga usa ka dako ug siga kaayo nga bulalakaw nga mihiwa sa kangitngit ibabaw sa Isla sa Samal. Nakahinumdom ko niini kay morag duol kaayo ang bulalakaw ug dugay napalong ang iyang pagdilaab. Nakahinumdom ko nga mihunong sa pagdula ug gitutokan ang paglupad niini hangtod nga nahanaw.
Sulod sa dugayng panahon, wala koy mahinumdoman nga nakakita kog bulalakaw. Basin naa, pero walay midulot sa akong panumdoman. Busa memorable kaayo alang nako dihang nakakita na sab kog bulalakaw nga sama kadako ug kahayag sa nakita nako sa Boulevard. Didto pa gyod ni nahitabo sa Cambodia mga napulo ka tuig na ang milabay. Kauban nako ang mga amigong Pinoy nga naglingkod sa balkonahe sa usa ka hotel dihang mibutho ang bulalakaw. Dugay napalong ang siga niini. Napatunganga gyod ko sa kalipay tungod sa kaanindot niini.
Ang kinaulahiang bulalakaw nga akong nakita nahitabo sa Cebu dihang gitigayon ang Taboan Writers Festival niadtong Pebrero 2010. Nag-inom-inom ming mga manunulat sa balkonahe sa usa ka hotel dihang nakita namo ang bulalakaw nga misutoy og tidlom sa kalibotan. Hinuon dili ni sama kadako o kahayag sa akong nakita sa Boulevard ug Cambodia. Pero, nalipay lang gihapon ko. Intawon sab no, kon dili ko maglulingkod sa balkonahe sa hotel sa gabii, dili gyod ko kakitag bulalakaw.
Kaniadto, dako kaayong misteryo alang nako kon unsa ug hain gikan ang mga bulalakaw ug kon asa sila padulong diris kalibotan. Karon, dili lang kay nasayod na ko kon unsa ug hain sila gikan, kondili labaw sa tanan, nasayod usab ako kon unsay destinasyon nila diris kalibotan. Aw, tingali dili tanang bulalakaw, pipila lang. Kahibalo ba mo unsay mahitabo sa mga bulalakaw nga masaag sa atong kalibotan? Sa motuo mog dili, ang pipila kanila madakpan ug himoong binuhi sa mga magbabalak.
Karong bag-o lang gyod ko nasayod niina. Bantog ra naay mga magbabalak nga labihang makagagahom sa pulong! Matingala ka gyod nganong makahulma silag mga pulong ngadto sa mga balak nga molingaw ug motandog nimo. Diay kay gihuptan nila ang mahika sa pulong nga ilang nakuha sa bulalakaw nga ilang nadakpan. Palaran kaayo ta karong adlawa kay personal natong makahimamat kining magbabalak nga adunay binuhing bulalakaw. Walay lain kondili si Merlie.
Taodtaod na kong nakaila kang Merlie isip usa sa nag-unang magbabalak sa iningles sa nasod, kansang mga balak gideskrayb sa usa ka kritiko nga limpiyo kaayo pagkagama. Ang matag pulong kuno sa iyang balak haom gayod sa balak. Kon sa mosaic painting pa, ang matag pulong morag bato nga sakto gayod sa pagtibuok sa larawan. Walay labis, walay kulang. Sa laktod, ang matag balak perfect. Ug tuod man, sa pipila ka balak nga iningles ni Merlie nga akong nabasa, mahingangha gyod ko sa kainsakto sa mga pulong nga iyang gigamit. Niay sampol nga berso gikan sa “Mountain in her feet:”
“The mountains teach a wordless/ syllabary of wind, leaves, starlight,/darkness, the thud of timber falling/ to its doom, the blind bat screeching,/ the owl mapping the forest by scent/ or by sound with their wise wings/”
Pagkanindot paminawon. Ug niadto pa, dako na kong fan ni Merlie. Unya karon, kalit lang siya mipagula og usa ka libro sa mga balak sa dilang Binisaya?! Naunhan pa gyod ko nga usa ka Bisayista kuno! Ug dihang akong gibasa ang iyang libro, misamot ang akong kahingangha. Paminawa ning unang estansa sa “Witik-witik sa hangin”:
“Hangin maoy nagbuhi kanato/ hangin sa atong ginhawaan/ sa atong kaugatan/ sa atong utokan/ mopadagayday sa dugo/ sa pagbati sa damgo/ mopamala sa luha/ mopaluag sa nagyukot-yukot/ ug di masabtan nga tanghaga/”
Kalami sa awit sa mga pulong. Apan dili lamang kana ang imong makuha sa libro ni Merlie. Kining libro wala lamang magpakita sa iyang katakos sa pagpanalsal sa mga pulong, iyang gipakita dinhi ang iyang gahom sa paghatag og tingog sa nagkadaiyang mga tawo, gikan sa labing mayukmok ngadto sa mga diwata, gikan sa karaang panahon ngadto sa umaabot. Mabati nimo dinhi ang mga tingog sa mga biktima sa Balangiga Massacre ug sa Ampatuan Massacre ug mahingangha ka kon giunsa ni Merlie pagtagik sa mga pulong aron kining mga trahedya sa atong nasod mahimong mga balak. Paminawa ning “Bahad ni Antoy”:
“Sa pantaw sa ilang balay/ tua si Antoy nagtikungkong/ nagbaid sa iyang pinuti./ Sa kada hapyod sa pinohan/ moyamyam, magadaghong/
“- Usa para kang Talya/ nga gikuhit ni Beneton sa abaga./ Usa para kang Petra/ nga gihuboan s’ patadyong/ ni Wynton. Ug usa pod para/ sa bag-ong dalaga ni Manang Iska/ nga pugos gigakos/ sa mga ‘Mirkanong hubog/ sa tabo sa Musong-busong/ sa miaging Martes.”
Dili lamang usa ka banggiitang magbabalak si Merlie. Usa siya ka balyan kansang gahom sa pulong iyang gigamit sa pagsungog sa atong galamhan ug pagpukaw sa atong panumdoman aron kita dili makalimot sa atong nangagi isip usa ka katawhan ug nasod. Ug alang nako, usa siya sa adunay katungod sa talagsaong bansag nga magbabalak sa katawhan. Ug nasayod na ta kon asa gikan ang iyang gahom sa pulong. Nakadakop siyag bulalakaw. Ang bulalakaw maoy naghatag kaniya sa mga balak. Ang bulalakaw balak. Ug si Merlie mao ang buhing balak.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
