DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 30 Enero) – Sa gamay pa ko, kapila mi magbalhin-balhin og puyo. Alang nako, ang labing memorable nga lugar nga among napuy-an mao ang Salmonan, sa Quezon Blvd, Dakbayan sa Dabaw. Mga 5 hangtod 7 anyos pa tingali ko niadtong panahona. Ang among balay ug ang mga balay sa among mga silingan tag-as og poste kay tubigon ang lugar. Katunggan gyod. Daghang waterlili. Ang mga kabalayan konektadog mga taytayan. Ang among kasilyas usa ka payag mga napulo ka dupa gikan sa balay. Maglatay-latay sab mig tulay aron malibang.
Daplin sa karsada, baga na ang gitambak nga yuta ug naay hawan atbang sa kapilya diin mi magdula-dulag tubig-tubig, tumba-lata, piko-tae, syatong. Mahinumdom ko sa mga pangadye sa gabii. Morag kada gabii man tingali? Magbalhin-balhin ang pagpangadye sa lain-laing balay. Ganahan ko ani nga aktibidad kay naay esnak human sa pangadye. Mag-apil-apil sab ming mga bata nga maghigop og lasaw nga kape de gatas nga ibutang sa platong sartin. Ambot kon nganong naa sa plato ang kape. Tingali aron sayon sa pagsawsaw sa galyetas?
Ang usa sa eksayting nga event sa gamay pa ko mao ang pagpaaso sa kadalanan sa gabii. Kada semana o kada bulan ba to? Makabati na gani mi sa Tsug! Tsug! Tsug! nga tingog sa gamay nga behikulong morag traktor, manggawas na mi sa balay kay miabot na ang tigbuga og pagkabaga nga aso! Hinay kaayo ang dagan sa tigpaaso. Malukop gyod ang dalan sa aso. Hala, kaming mga bata magsunod-sunod sa traktor, magdagan-dagan, magsiyagit-siyagit. Nalipay sa aso nga nagputos namo, aso nga morag humot simhuton. Sa pagkadako na ko nasayod nga ang gibuga sa gamay nga traktor mao ang DDT (dichloro-diphenyl-tricholoethane), usa ka bagsik nga insektisayd nga karon giban na sa daghang nasod, lakip sa Pilipinas. Ang tumong sa pagpa-aso? Kontra malaria, diha sa Boulevard. Halata na hinuon unsay akong edad!
Apan ang labing eksayting sa tanan mao ang dagat sa tabok sa karsada. Sa walang bahin mao ang kabakhawan, nga karon maoy nahimutangan sa Mini Forest padulong sa Magsaysay Park. Sa tuong bahin mao ang kabalayan sa mga Moros. (Moros, mao nay tawag namo kaniadto sa mga tawong nagtuo sa Islam, bisag usa lang siya ka tawo.) Dinhi banda sa Salmonan puyde makaligo kay hawan ang dagat. Aron ka makaligo, agian nimo ang mga balay sa mga Moros. Dili kaayo daghan ang ilang mga balay nga morag nagkarang sa baybayon. Pero kahibalo ka nga teritoryo na sa mga Moros. Magdali-dali mig agi kay mahadlok sa mga Moros. Lain silag sinultian. Dili mi kasabot.
Tingali napaig ang akong panit sa paglinigo sa dagat. Morag kada adlaw man tingali ko maligo? Naay bahin diha nga lapokon ug malingaw mi manginhas. Tuyok-tuyokon namo ang among tiil sa lapok hangtod masindolan namo ang kinhason nga litob. Kon unsa pa tong mga mananap sa hunasan nga akong nailhan sa gamay pa ko.
Mao na ang akong kalibotan sa inosente nakong katuigan. Mao ni ang labing memorable sa akong kinabuhi diin ko nagdako sa balay taliwala sa katunggan nga daghan og waterlili, diin adunay dagat nga among kaligoan bisan unsang orasa. Simple ug malinawon ang among kinabuhi. Naa pa bay laing paraiso sama sa Salmonan?
Apan ang among paraiso gitung-an og karsada, ug tabok sa karsada, maingon nimong terra incognita. Tinuod nga nasuod kaayo nako ang dagat, apan ang mga kabalayan ug mga tawo nga agian namo tabok sa karsada pulos langyaw. Moros. Wala koy nakaila bisag usa kanila. Wala koy nahinumdoman nga batang Moros. Wala koy nakaila, walay naka-amigo. Gani, hadlok kaayo mi sa mga Moros. Ayaw gyod pakig-away nila kay barangon ka. Mao nay ipanghadlok sa amo. Ayawg laag-laag, basig kidnapon ka! Ug pagbantay, kay basig kalit lang naay maghuramentado.
Busa ang akong mga kadula mao ang mga batang Ilonggo, Sebuano, Waray, ug mestisong Insek sa among bahin sa karsada. Sila Toto, Nonoy, Ester, Mila, Arman, Cesar, Arturo, ubpa. Mahinumdoman gihapon nako sila hangtod karon bisan sa milabay nga mga katuigan.
Dihang gibundak ang balaod militar niadtong 1972, miulbo ang kasamok sa lugar sa mga Moro. Nabuskag ang kalinaw sa tibuok Mindanaw. Ug sukad niadto, gatosan ka libo na ang kinabuhing nakalas. Pila kaha ang namakwit, mga kabtangang nadaot, mga pananom nga nausik?
Nasayod ta nga ang pag-ulbo sa kagubot resulta sa dugayng panahon diin ang mga Moro nagpuyo sa tabok sa karsada. Lahi, langyaw. Unta, lakip sa mga Lumad, sila man ang tumindok diris Mindanaw, ang unang tag-iya. Apan napadaplin na hinuon sila ug wala mahiapil sa katikaran sa nasod. Samtang ang kadaghanan, sama nako, igo lang motabok sa karsada ug magpahimulos sa kalami sa dagat.
Ug kay giisip man silang lahi ug langyaw, gitininuod na lang gyod nila. Ilang gisagop ang bansag nga Moro ug kusganong naningkamot nga magtukod og mga ali ug koral, yawat na lang mapanalipdan ang ilang nahabiling kadagatan ug kayutaan.
Sa akong network sa NGO, daghan kong nakailang mga Moro. Sila Wahab, Abba, Dodong, Sueden, Norquis, Norane, Kim, Bapa, Totong. Nag-isig tabokay mi sa karsada aron magkaila ug magkasinabot. Apan paigo na kaha ni aron maundang ang kaguliyang sa Mindanaw ug mapahiuli ang kalinaw? Matubag na kaha ang mga mulo sa mga Moro pinaagi sa mga kasabotan tali sa gobyerno ug mga rebeldeng Moro? O magpabilin ba silang nahimulag sa tabok sa karsada?
Kining artikuloha migula sa librong Peace Mindanao (2013) nga gimantala sa University of Santo Tomas Publishing House alang sa Philippine Center of International PEN.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
