WebClick Tracer

BISAG UNSA: Durian

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Mayo 2) — Karong tuiga sa Abril lang gyod ko kakaon og bunga sa akong durian nga gitanom kapin napulo na ka tuig ang milabay sa atbang sa akong bentana. Mga dose ka bunga lang tingali ang nakalahutay sa hulaw. Lipay kaayo ko bisag usa ray akong nakaon. Sa kadugay niini namunga, nakaingon ang akong silingan nga laki kuno ang durian ug maayong putlon na lang. Maayo gani kay wala ko mosunod sa iyang tambag. Ang akong duda ugod, mao nang dili ni mamunga kay giawngan sa dakong santol ni Betty nga paskang kawalay lami ra ba. Unya, kay naputol man ang santol duha na ka tuig ang milabay, busa maigo na sa Adlaw ang durian, ug sa kataposan, namunga ra gyod. Usahay korek sab ko mag-analisa.

Pagkakita sa usa ka ekspert sa prutas sa akong durian nga nagbitay pa, miingon siya nga basketbol kuno ni nga variety. Basketbol? Unsa kahay netibong ngalan niini. Gamayon, linginon. Malagkit tuod, apan nipis ang unod. Hinuon, in fairness, lami. Pero kon ako ning napalit sa kanto, ako gyong ireklamo. Ingon pang Betty, pagulangon pa ang durian aron mas modako ug mas molami ang bunga. Hinaot unta.

Sugod sa Mayo na man karon apan nag-awas lang gihapon ang durian. Paskang daghana gyong durian karon sa Dabaw sukad sa Marso. Bagsak presyo. Naa kay mapalit nga tig-20 ang kilo! Epekto ba ni sa climate change nga sa Marso hinog na ang durian? Dili ba dapat sa Agosto, tayming sa festival of all festivals, ang Kadayawan? Gikahibudngan nako nga samtang naay hilaw nga bunga ang akong durian, namulak na sab ni? Diay kay duha ka fruiting season ang durian nga harbeson sa Marso ug sa Agosto.

Sa sulat petsag 2 Pebrero 1893 sa Katsilang Heswitang paring si Fr. Saturnino Urios kinsa nagmisyon sa Mawab nianang panahona, mitaho siya nga lipay kaayong nangatkat ang mga batang Moro sa durian kay kinaham nila ang durian. Dili kaha ni hilaw kay wala pa man mangahulog? Anong say mo, Betty? Ni Urios pa: “Wala mi (mga Katsila) kaakog kaon sa durian kay baho.”

Sa laing sulat-taho ni Fr. Juan B. Llopart petsag 18 Marso 1893, miingon siya nga dihang nagmisyon siya sa Mawab nianang Enero, nakita niya ang mga gakit nga lulan og daghang durian paubos sa sapa sa Iho. Iya ning dideskrayb nga gahig panit, punog tunok, unya ang sulod daghang liso nga gibalot og humok nga unod nga puyde makaon, lab-as man o lutoon. Ang liso sab puyde lutoon o sugbahon. Niya pa, “Makaluod ang baho niini sa mga dili anad… Gisulayan gyod namo (duha ka Katsila) ang tanang paagi sa pagkaon niini, dili lamang aron masayran unsay lami niini, kondili gigutom gyod mi.”

Naa pay mas karaang dokumento mahitungod sa durian dinhis Mindanao. Gikan ni sa taho ni William Dampier, usa ka Ingles nga kapitan sa barko nga nagsuroy diris Mindanao sa mga tuig 1686, kapin 300 ka tuig na ang milabay. Gawas sa tunok ug kagahi sa panit, naobserbahan usab ni Dampier nga sa kadako sa prutas, motubo lang ni sa lawas sa punoan o sa mga sanga, sama sa kakaw. Ug kon mahinog na ni, sa iya pang mga pulong, it “sends forth an excellent scent.” Hmm, gilamian siya sa durian.

Naa pay uska Ingles nga ganahan sa durian, ang naturalist nga si Alfred Russel Wallace nga mideskrayb sa durian isip “a rich custard highly flavored with almonds,” nga naay sagol humot sa cream-cheese, onion-sauce, sherry-wine, and other incongruous dishes. Dugay kuno siya nangahas mosulay sa durian tungod sa baho, pero kausa niana, naa siyay napunit nga tagak nga durian sa Borneo, ug dihang iya ning natilawan, “I at once became a confirmed durian eater.” Mao nay tawag namo diris Dabaw nga “naungo sa durian.” Habhab gyod.

Nakalimot na ko kinsa toy nagdeskrayb sa durian nga mao kuno ang baho sa tiil sa Diyos. Pero naay daghang tawo, apil mga Pinoy nga dili taga-Mindanaw nga dili gyod kaagwanta sa baho sa durian kay mora kunog medyas nga walay laba o imburnal?! Sori na lang mo, wala mo kailag lami.

Ang durian sakop sa pamilyang Malvaceae ug species nga Durio nga adunay mga 30 ka miyembro, 9 niini mamungag prutas nga makaon. Netibo kini sa Malaysia, Indonesia, ug Mindanao. Ang commercial nga species mao ang Durio zibethinus. Sa pagkakaron, daghan na kaayog variety ang durian kay sigeg crossbreeding ang mga siyentipiko aron makaprodyus og durian nga mas lami, mas walay baho, mas dakog unod, walay tunok, o unsa pa. Ang Thailand, diin ang durian dili netibo, mao karoy nanguna sa crossbreeding og daghang sikat nga variety sama sa chanee ug mon thong.

Gitawag nga hari sa mga prutas, ang durian nailhan usab nga aphrodisiac. Hayblad gyod. Panultihon pa didtos Indonesia, “Kon mangatagak na ang durian, mosaka sab ang sarong sa mga lalaki.” Hala, naay manuyhakaw, hahaha.

Malipong ka sa klase-klaseng variety sa durian karon diris kadalanan sa Dabaw. Naa ang ang cobb (sakto kaha na?), puyat, ug ang pinakasikat sa tanan, ang arancillo, nga baga ang unod, malagkit, ug pait-pait – hapit gyod masundog ang kalami sa netibong durian sa Sirib, Calinan, diin naggikan ang pinakalami nga durian sa tibuok kalibotan, way pabor-pabor.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

Your perspective matters! Leave a comment below and let us know what you think. We welcome diverse viewpoints and encourage respectful discussions. Don't hesitate to share your ideas or engage with others.

Search MindaNews

Share this MindaNews story
[custom_social_share]
Send us Feedback