DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Septiembre 16) — Ang Katsilang Heswita nga si Pedro Murillo y Velarde na-asayn dinhis Pilipinas sa mga tuig 1730. Otro sab ning nakamenos pag-ayo sa mga Pilipino Indiyo. Sa pangutanang “Unsa ang Indiyo (Pilipino)?” Ang iyang tubag: “Ang kinaubasang ang-ang sa rasyonal nga mga hayop.” Nagduweto ni sila sa Katsilang Prayleng Agustinian nga si Gaspar San Agustin sa pagtamay sa mga Pilipino isip “bakakon, kawatan, ug tamad.” Apan lahi kang Prayle San Agustin nga pulos negatibo ang ikasulti sa mga Pilipino, si Murillo naa say positibong paghulagway sa mga Pilipino Indiyo. Iyang giila ang managsumpaking kinaiya sa Pilipino.
Pananglit, niya pa, ang mga Pinoy kuno sigeg pangayo sa ilang mga panginahalan gikan sa mga pari, pero sobra ka manggihatagon sa ilang mga bisita bisag dili nila kaila; mapahiubsanon, apan garboso; bugo ug tinonto sa maayong mga butang, apan hawod ug abtik sa mga binuang.
Niay iyang pagdayeg sa mga Pinoy: Ang mga Pinoy hawod mohimog mga butang gamit ang ilang kamot, dili sa pag-imbento, kondili sa pagkopya sa ilang makita. Maayo kaayo sila mosulat. Daghang maayong burdadero, pintor, mananalsal og bulawan, ug maninilsil kansang mga gama nindot kaayo. Maayo silang manlililok, magsusubong og bulawan, ug karpintero. Sila ang tighimo sa mga sakayang pandagat — ang mga sakayang ginauran (galley) ug galyon nga tiglayag pa-Acapulco, Mexico.
Niya pa, ang mga Pinoy ang mga maglalawig, tigkanyon, ug magsasalom, kay hapit tanang Indiyo Pinoy hawod molangoy. Sila ang puli-timonel. Sila ang ekspert sa paghimog mga bejuquillos (kamagi?), ang bulawang kuwentas nga pino ug maayo kaayong pagkahimo. Tighimo silag kalo ug banig gikan sa mga lukay, uway, ug nito nga matahom kaayo ug binurdahan og daghang bulak ug ubang hulagway.
Takos ilhon silang mekaniko ug tigpalihok og mga tawo-tawo (puppet-show).
Tighimo silag mga komplikadong mekanismo nga maoy nagapalihok niining mga tawo-tawo. Tighimo silag pulbura, kanyon, ug kampana. Tighimo silag pusil nga susama kamaayo sa gihimo sa Europa. (Tighimo na diay tag paltik kaniadto pa!)
Hawod sab sila sa musika. Tanang balangay, bisag unsa ka gamay, naay banda alang sa simbahan. Maayo kaayo silag tingog – soprano, kontralto, tenor, baho (bantog ra hilig kaayo tag videokehan!) Halos tanan sila kahibalong motugtog og alpa. Adunay biyolinista, ug tigtugtog og rebeck, oboe, ug plawta. Ang labing makabilib kanila kay gawas niadtong mga tawo kansang trabaho tighimog mga instrumentong tulonggon, ang kadaghanang Pinoy kahibalong mohimog gitara, plawta, alpa, ug biyolin alang sa ilang kalingawan, gamit lamang ang ilang bolo ug machete.
Unya, bisag ila lang tan-awon kon unsaon ni pagtugtog, makahibalo dayon sila bisag dili tudloan. Busa ginaingon nga ang mga Pinoy makasabot pinaagi sa ilang mata, kay ilang masunod unsay ilang makita. Mao nay mga pulong ni Padre Murillo.
Kon buhi pa unta si Padre Murillo, lami kaayo siya pangutan-on: “Kon ingon niana kahawod ang Pinoy, nganong masulti man nimong kinaubsan silang rasyonal nga hayop?”
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
