DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/07 Nobyembre) — Matod pa sa karaang mga Pilipino, sa sinugdanan, ang kalibotan gitibuok lamang sa dagat ug langit. Sa tunga sa langit ug dagat naglupad-lupad ang banog. Sa kadugayan gikapoy ang banog kay walay katugpahan ug busa iyang gisulsolan ang dagat kontra sa langit. Naglamba-lamba ang dagat sa iyang mga balod aron abton ang langit. Aron mapugngan ang dagat ug dili makaabot sa langit, gilabayan sa langit ang dagat og mga bato aron kini mabug-atan. Mao ni ang nahimong mga isla. Giingnan sa langit ang banog nga motugdon ug maghimog salag ug biyaan sila nga magmalinawon.
Sa maong dagat naglutaw-lutaw ang kawayan. Gidala kini sa mga balod daplin sa baybayon diin kini nabunggo sa tiil sa banog. Nasuko ang banog kay naigo ang iyang tiil ug iyang gitusik ang kawayan ug kini nabuak. Gikan sa usa ka buko migawas ang lalaki, sa usa pa ka buko ang babaye.
Ang unang lalaki ug unang babaye miagi og daghang kalisdanan tungod kay dili sila puyde mag-ipon. Nasulbad lamang kini dihang ang linog nakigkonsulta sa mga isda ug langgam, ug iyang gipalingkawas ang duha sa ginadili nga butang. Sa maong paagi, ang unang lalaki ug unang babaye nagminyo ug nakaprodyus og daghang anak.
Gikan sa maong mga anak masubay ang daghang tipo ug hut-ong (klase) sa tawo. Sumala sa kasugiran, nasuko kuno ang unang ginikanan kay daghan sa ilang mga anak taspokan ug walay silbi sa panimalay. Nagsabot ang duha ug usa niana ka adlaw, wala na gayod makapugong sa kasuko ang amahan, iyang gipanglatos ang mga bata. Nanagan ang mga bata. Ang uban midagan ngadto sa mga lawak ug kinasudlanan sa balay. Sila ang nahimong mga pangulo. Ang uban nanagan sa gawas sa balay. Sila ang nahimong gawasnon (free men, mga timawa). Ang uban nanago sa dapogan ug ubos sa balay. Sila ang nahimong ulipon. Ang uban nanagan kon asa-asa. Sila ang nahimong ubang mga tawo ug nasyon sa kalibotan.
Usa lamang kini ka bersyon sa pagkamugna sa kalibotan, sa pagkamugna sa unang tawo, ug sa pagkamugna sa lain-laing klase ug hut-ong sa tawo diris Pilipinas. Kini nga bersyon gikan sa mga Bisaya ug Tagalog nga natala sa Katsilang Heswitang pari nga si Francisco Colin niadtong 1663. Ganahan ko niini nga bersyon sa pagkamugna sa tawo tungod kay patas ang pagkamugna sa lalake ug babaye. Sa mga Hudeyo (sumala sa bibliya), ang unang babaye, si Eba, gimugna gikan sa gusok sa unang lalaki, si Adan. Karong panahona, dili gyod mosugot ang mga peministang kababayen-an nga gikan sila sa gusok sa mga lalaki kay dili sila mosugot nga “under” sila sa mga lalaki..
Dinhi sa maong kasugiran gikan ang ekspresyon sa mga Tagalog nga “putok sa buho (kawayan)” nga ilang isungog sa mga batang walay giilang ginikanan.
Makahimuot ang eksplikasyon sa karaang mga Pilipino kon giunsa pagtumaw sa mga hut-ong sa katilingban—gipanglatos diay sila ug nanagan ngadto sa ilang tagsa-tagsa ka puwesto. Kon atong tan-awon ang hulagway sa atong katilingban karon, daghan kaayo ang nanagan ngadto sa dapogan ug ubos sa balay kay paskang daghanag purdoy sa Pilipinas. Kanus-a man ta managan og usab aron ang kadaghan sa mga Pinoy makaadto sa gawas sa balay o mas maayo, sa mga lawak ug kinasudlanan sa balay aron mahamugaway ang ilang kahimtang?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
