DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 28 Hulyo) – Si Napoleon Bonaparte (1769-1821) ang nagbansag sa Tsina nga “Natulog nga Higante,” kun (Sleeping Giant). Niya pa: “Pasagdi nga matulog ang Tsina, kay kon mahigmata ni, tay-ogon niini ang kalibotan.” Nasayod si Bonaparte nga sa miaging kaliboan ka tuig ang Tsina mao ang kinadak-an, labing kusgan, adunahan, ug abanteng nasod sa kalibotan. Daghan kaayo nig nahimong imbensyon. Apan sa unang mga tuig sa 1800, ang Tsina losyang na nga imperyong nasod ubos sa korap nga Dinastiyang Qing kun Manchu. Nagaeksport tuod nig mga produkto sama sa tsaa (tea), porselana, ug seda (silk), apan atrasado na ni sa industriya ug armas, ug kadaghanan sa iyang katawhan purdoy. Gialirongan kinig mga kolonya sa Uropanhong nasod: Ang India ubos sa Britanya; ang Indonesia sa Dutch; ang Pilipinas sa Espanya, samtang nagsugod nag yaka ang mga French sa Vietnam, Laos, ug Cambodia.
Naglaway-laway gyod ang mga Uropanhong nasod nga masakop ang Tsina kay dako kaayo ni nga merkado alang sa ilang mga produkto. Ang unang miatake sa Tsina mao ang Britanya niadtong 1839 aron makasulod ang drogang opyum nga ilang baligya. Gamit ang moderno ug dagkong kanyon, gilampurnas sa Britanya ang Tsina ug nakuha niini ang Hong Kong. Wala pa matagbaw, gisulong na sab sa Britanya ug kaalyado niining Fransiya ang Tsina niadtong 1856 ug nakuha sa Britanya ang dugang teritoryo nga Kowloon tupad sa Hong Kong. Niadtong 1860, ila na sab gisulong ang Beijing ug gilungkab ang bahandi sa Summer Palace. Misawsaw sab ang Rusya sa kagubot ug gipikas ang dakong bahin sa Manchuria niadtong 1858.
Sukad niadto, ang Tsina mora nag litson nga gipistahan sa mga Uropanhon ug Amerikano, lakip ang Hapon. Ija-ija silag hiwa og teritoryo ug “spheres of influence.” Sulod mismo sa Tsina, naay mga ekslusibong lugar nga gibitayag karatulang nag-ingon: “No Dogs and Chinese Allowed.” Tungod sa pagdaghan sa populasyon ug korapsyon sa gobyerno, nagkasamot ang kawad-on. Kon maghulaw, gatosan ka libo ang mangamatay sa gutom. Tungod niini, gibansagan usab ang Tsina nga “Sick man of Asia.” Niadtong 1899-1901, mibuto ang anti-langyaw nga Boxer Rebellion ug gitabangag kulata ang Tsina sa walo (8) ka nasod: Hapon, Rusya, Britanya, Fransiya, Estados Unidos, Alemanya, Italya, ug Austria-Hungary. Gubot kaayo ang Tsina kay nawatak-watak ni ngadto sa mga warlord. Daghan kaayong bandido. Nagsigeg rebelde ang mga tawo tungod sa kawad-on ug kagutom ug pagsupak sa pagyatak-yatak sa mga langyaw. Daghang mga leborer (coolie) ang gipang-eksport. Mao ni sila ang nailhan sa ubang mga nasod, ang mayukmok ug ginatamay nga mga Insek.
Kining kahimtanga nakaukay sa daghang intelektuwal nga Insek ug misulbong ang pagbating nasyonalismo sa ilang han-ay. Napukan ra gyod ang Dinastiyang Qing ug natukod ang Republika sa Tsina niadtong 1912. Apan padayon ang paghari sa mga langyaw sa Tsina. Ang labing agresibo niining panahona mao ang Hapon. Nakuha na niini ang Taiwan niadtong 1894 gikan sa Tsina, ug karon daghan kinig mga demanda aron mas makontrol nila ang Tsina. Niadtong 1931, gisulong niini ang Manchuria, ug niadtong 1937, giatake na niini ang tibuok Tsina. “Burn all, loot all, kill all” ang palisiya nga gipatuman sa mga Hapon sa ilang pagsakop sa Tsina nga nagpadayon hangtod sa pagkapildi sa Hapon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan niadtong 1945.
Human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, nagsambunot ang mga Nasyonalista ug Komunistang Insek nga miresulta sa pagdaog sa mga Komunista niadtong 1949. Matod pang Mao Zedong: “Sa kataposan, mibarog na ang mga Insek.” Tinuod nga wala nay manghilabot sa Tsina, apan sa misunod nga dekada, lisod kaayo ang ilang kahimtang tungod sa pag-implementar sa dogmatikong palisiya sa ekonomiya. Niadtong 1958-61, mihugpa ang tinggutom sa Tsina ug minilyon ang mga nangamatay. Ang sunod nga nagsinumbagay mao ang mga dogmatikong komunista batok mga repormistang komunista sa gitawag nga “Cultural Revolution” sugod sa 1966. Naundang lamang kini sa pagkamatay ni Mao sa 1976, ug mipuli si Deng Xiaoping isip pangulo sa Tsina. Dinhi nagsugod ang tinuod nga pagbangon sa Tsina.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
