QUEZON CITY (MindaNews/30 October) — Awn malagguh sabab bang maytah nag-uutung-bisud in parinta duma magbissara ha Manuk Sug. Bat bang laung ta hat duwa “case” nasabbut ta yadtu – dih da yadtu makabingal tuud. Mapaliyu yan sin parinta bang tuurun paliyuhun.
Sabab na in Manuk Sug yan na asal daing katagnah “rebelde” – ubus kasuhan mu “rebellion?” Dih sayan kugdanan laung sin bissara kalalangugan ta. Katawahan kita sabab na “fallacy of redundancy” yan laung na.
Hangkan nayan nagluwas-lungsad sabab mabayah na mig ha lawm kapisukkuan; nag-“decolonize” sila bat nila madawhat in kamahardikaan sin Bangsamoro. Ma’ana niya, “political” bukun “legal” in subay hipangatud sin hal sin biyah kanila yan.
Bahgu yan, in iyusal kalimah sin Malacanang bang maytah mabayah duma magkitah in Manuk Dabaw dalam sin awn kasu sin Manuk Sug laung na “strategic move” sin parinta ha bat da mapasung in “pis prasis.” Awn luun sin bissara ini.
Bat bang yan “legal move” in usalun sin parinta ha katan ima-atu kaniya, na dih san ma-ambat saypuwahan in taud sin rebelde – laung ta sin nakauna yadtu “aktibis” – hisud pa lawm jil. Ampa misan punun in katan jil ha Pilipinas dih tumuput in mga “aktibis” bang sila hinangun “political detainee” katan – daing ha Luzon, pa Visayaz pa Mindanao iban pa Sulu Archipelago.
Bima’na, dih kagausan sin parinta hibantang in sarah atawa “legal move” ha katan ima-atu kaniya. Subay na hadja awnun in “pis prasis.” Bihan in paghinangun sin hulah katan amuin awn “rebellion” iban “insurgency.”
Damikkiyan, in Manuk Sug “strategic move” niya ra isab bang maytah siya nananaysig-naysig mabayah duma magkitah ha Manuk Dabaw. Muna-muna, mabissara magbalik in 1996 Peace Agreement amuin natahalah daing sin pag-ubus sin term ni President Ramos. Ha di, makajari kitaun mahanggaw in parinta sabab manjari ini hinangun tinggilan sin Manuk Sug mag-“demand” siya amuin mahunit pasurun pa lawm sin “federalism project” sin Manuk Dabaw.
Hikaduwa, bang ma awn in pagbissara sin Manuk Dabaw iban Manuk Sug, nah, lumuag magbalik in halaman niya lagih na makalupad siya pa mga tanah dugaing iban makapagsumadja siya iban sin mga manuk tahuran kaibanan. Ha ini, mahanggaw in parinta adakala mausal ini sin Manuk Sug “hikapangusaha” niya tatabangan daing ha dugaing hulah.
Sah, na bang biyah mga magtibag duyan kabatukan da in tiranan niya, dih in duwa ini makamudarat ha pagbissara sin Manuk Sug iban Manuk Dabaw – bang yadtu ma-awn na.
Uy na! In kahawa ta yan himaggut na.
Bat daing sin 3 (tu) administration na – Estrada, Arroyo, iban Aquino II – in kasabunnalan niya dih na in parinta mabayah pagbissarahan in 1996 Peace Agreement ha pag-uhanan sin Manuk Sug. “Policy of isolation” in hinang nila pa Maas. Sabab laung nila kimaruk in “corruption” iban “mismanagement” sin waktu nag-gubnul in Manuk Sug ha ARMM.
In pangannal nila lamud in Manuk Sug atawa ingat-bayah niya in karupangan sin mga corruption yadtu – ay nah bunnal ka unu ka. Sah, na biyah da sin mga ka-upis-upisan ha hulah ini, mataud da isab kunuh mga manuk tabid in tahud ha ARMM sin waktu yadtu amuin nag-“abuse” sin kawasa nila. Ubus dih na yadtu maharap sin Manuk Sug in pag-“manage” kanila sabab awn maksud dakulah hiyaharap niya.
Ampa yan in kabayaan sin parinta hinangun nila “errand boy” atawa laung ta dara-akun in Manuk Sug – hinangun nila biyah sin mga manuk pallah kaibanan. Nah, dih manjari hinangun bihadtu in Manuk Sug. In siya awn maksud malagguh amuin pagtawagun “decolonization” iban “self-determination.”
Sin waktu ni President Ramos, piya-abay niya in duwa (2) maksud niya yan ha pagtawagun nila ni Manuk Tabako – kahanungan iban kasambuhan atawa laung na “peace and development.” Wayruun yadtu “conflict” sin maksud ni Ramos iban sin Manuk Sug. In kalagihan didtu “strategic partnership” sin parinta iban sin Manuk MNLF. Bukun sawkat na awn “peace agreement,” lupahun na in “strategic partnership” yadtu. Gamman bang yadtu pa-amuhun ampa na piyakusug sin parinta in “partnership” yadtu.
Walah yadtu liyupa sin Manuk Sug in duwa (2) maksud yadtu – misan siya nag-gubnul na iban nag-SPCPD chairman na sin waktu yadtu. Asal di, magbanggah na hadja in pamarinta sin Manuk I”mperial Manila” iban sin Manuk Sug. Bima’na, awn “context” sin pagtawagun pagparagan sin Manuk Sug ha ARMM sin waktu yadtu – amu in “state” sin “strategic partnership” iban ni Tabako.
Pag-ubus ni Ramos in piyalantup sin parinta simunud amu in laung na “corruption” iban “mismanagement” sin Manuk Sug ha waktu yadtu. Bang awn “corruption” ha ARMM, in yan maitung amiyu-amiyu atawa laung sin Anggalis “microcosm” hadja sin “corruption” ha kalagguan. Hangkan na nangdara isug hadja in Manuk Dabaw yan – kahatihan niya in lagguh sin parakalah ini. Hatiniya, dih manjari hibuhbuh pa Manuk Sug katan in sakit sin ARMM pagga laung ta awn amuin “context” yadtu.
Sin bisita ku siya sin najil pa siya ha Sta. Rosa ha Laguna, iyasubu ku bang siya maytah miyayah nag-gubnul sin ARMM, laung sin Maas: “hinangun ta in ARMM taytayan pa Muslim world.” Hangkan na sin waktu yadtu, agun dih magtunah ha pugaran niya ha ARMM in Manuk Sug. Nanasaban hadja pa kahulah-hulaan dugaing. Maytah bihadtu? Nah, yadtu in agi ta: amuin “context” yadtu.
Pag-ubus sin term ni President Ramos sin 1998, piyuas na in “partnership” yadtu. Ubus dugaing na isab in “policy direction” sin parinta sin 3 (tu) administration nagsunud. In 3 sila yadtu dagbus ma-akig mag-“implement” sin “peace agenda” ni Ramos pagga laung na dugaing in “political party” sin Maas Tabako. Sakit mapangsang ini sin “Imperial Manila:” kaniya-kaniya manuk, kaniya-kaniya “political party,” kaniya-kaniya “policy,” kaniya-kaniya palantara pasal “pis prasis.”
Misan laung ta nabissara sin hagihtung mga tahun yadtu biyah sin pagpa awn sin RA 9054 amuin sarah nagpalagguh sin ARMM daing ha RA 6734 — in mga yan way na lamud sin Manuk Sug. Pagtawagun “unilateral action” na hadja yadtu katan sin parinta. Sabab walah na nag-amu in Manuk Sug iban parinta ni Estrada mabut mawn kan Arroyo bang biyah diin in pag-“implement” sin “phase 2” sin 1996 Peace Agreement. Damikkiyan mawn kan Aquino II. Hatiniya, malisuh sila kapukan na isab atawa kaliburan na isab sin tarih sin Manuk Sug bang nila dahun pa magbissara in Maas.
Gamman in hinang sin parinta ha MNLF waktu ni Arroyo yadtu, saparti has (snake) inigan u – sambil nag-“rebellion” magbalik in Manuk Sug; pag-ubus amuna in kasaggaw kaniya sin Malaysia iban kajil kaniya ha Sta. Rosa, Laguna. Ubus, na piyulak-kanat na sin parinta ni Arroyo in MNLF pakaniya-kaniya tumpukan biyah na sin mga “Committee the 15” iban sin mga dugaing-dugaing “factions.”
In bunnal niya isab hangkan kiyaluhayan nagpulakkanat in parinta kanila, nah, asal, isab in parsugpatan sin mga anak manuk MNLF awn na in pag-ambul-dah, nagtatakbih-takbih na pa kaniya pa kaniya. Dih nila na agun pag-addatan in Amah Manuk Sug sabab kunuh kabayaan niya isab uman (“incubate” laung sin Anggalis) niya in katan anak manuk niya dih niya isab dihilan kapagbayah iban kapatut ha pugaran nila.
In duwa sabab sin duwa parak yan awn kasabunnalan niya. Dih isab manjari liyulungkupan hadja sin pikpik sin Manuk Sug in mga anak-manuk niya. Subay daran laung sin Agama awn in pag-iyanun “shura baynahum” – hatinitya awnun in paghulug-hiyulugi pikilan ubus abutan in pagtawagun “ijma” atawa “consensus” ha katan undang-undang, “policy” iban “program” sin Parhimpunan Manuk MNLF.
Sah, na in yan isab laung sin Anggalis bukun “absolute” sabab as “revolutionary movement” subay maluag in “room for maneuver” sin Amah Manuk iban mga anak-manuk niya ha pagparagan sin pagluwas-lungsad nila lamud in strategy nila ha “pis prasis.” Sabab walah na na-agad marayaw in mga yan, kiyaluhayan in parinta nagpulak-kanat ha Manuk MNLF waktu yadtu. Iyusal na sin parinta bukun hadja in “policy of divide and rule” sah “strategy of dimunition” ha Manuk MNLF.
Higup naa kamu kahawa yan!
Bang ta paladjuhun pa in masa-alla yan in kahalan sin mga manuk MNLF kiya-igan u sin waktu yadtu, tabiyah niya, bukun hadja sila inigan nakurah sah saparti inigan pa sila daling iban tahud sin parinta; iban awn kaibanan, pindahan pa sila bulbul (feather) daing ha bulbul putih pa bulbul itum – sambil in kamatauran daing kanila hinang bulbul kabang (with due respect to roosters with checkered or patchy colors).
Biyah da sila ini sin kamatauran sin naggugulal manuk MNLF nakauna yadtu amuin pagtandak ni Marcos biyah han sin 1977 iban na sin amuin pay-pay siyabud kanila, napudda sila magtuy. In walah nakatahan amuin in sila nagtatahud tabid asal, na tiyukkuh magtuy in u simujud pa halaman sin Malacanang, mikihalal na, mikisumbayh na kan Marcos sin waktu yadtu. In kamatauran daing kanila hinang ni Marcos manuk kabang – hatiniya, dih ta na masilang bang sila Manuk Parhimpunan pa ka atawa kan Manuk “Imperial Manila” na ni Marcos. Sabab na dimagbus duwa na in daling nila iban upat na in tahud nila pakaniya-pakaniya.
In hambuuk daling siyangun sin Malacanang kanila iban da isab tarih ha pupud tahud nila – sah, na tarih bingkuk na – tarih kaun na pa lawm in kamatauran. Hangkan na awn na daing ha mga manuk ini, imbis magparinta amuin magkas karayawan, maglanuh, magparayaw iban magpalanyut sin kamarayawan sin ra-ayat pagtawagun laung na “common good;” in sila in hinang nila, na nagkas na lummih, kawasa, altah, IRA, iban piyag-ubus nila na piyagbi iban piyaglungkupan in hulaan sin mahadjanah – sibuh da in masuuk iban malayuh.
In hambuuk amuin daling nila naka-una nakapin sabab awn pa daing kanila dih isab matabas in daling yadtu sabab sin pagsapa nila bukun hadja ha panji sin Parhimpunan sah ha Qur’an Mahamulliya. In tawag ha waktu yadtu ha mga manuk duwa daling ini na Manuk “Lipunan” – danglay kanila da daing sin “project” ni Marcos yadtu pagtawagun “Bagong Lipunan” amuin pangsut daing ha pag-“declare” Martial Law sin September 1972. Sin waktu sin Aquino II administration nabissara ra isab in 1996 Peace Agreement – sah, agad kiyalugusan da kuman duma magbissara ha Manuk MNLF sabab awn na manuk dugaing biyabalut-balutan biyah han iban biyubula-bulahan isab tubig lamud in pay-pay hipagsabud sin Manuk Malayu.
Makasusa atawa makakatawa sa in hal sin Bangsa Muslimeen ha Sātan Pilipinas (Southern Philippines). Sin waktu pag-“Jabidah” in kahalan ta biyah ha ini: in nagbabalut-balut ha mga Batah Sug amuin hinangun “commando force” sin “Operation Merdika” hi Manuk Apuh yadtu – hatiniya hi President Marcos. Sin 1967 namisita pa bahasa madtu hi Apuh Makuy pa masjid sin Apuh Mahadum ha Tubig Indangan ha Simunul.
Miyustak man in “Jabidah” ha tahun 1968, biyaliskat sin Malaysia in kahalan yadtu: kimawah in Manuk Malayu mga manuk lungbuh-lungbuh katan daing ha Lupah Sug iban Mindanao – amuna in Batch 90 iban Batch 300. Sila yadtu in biyalut-balutan iban biyubula-bulahan sin Manuk Malayu. Hatiniya, napinda na in kahalan atawa laung sin Anggalis in “equation” sin parakalah ta. Ubus lamud in Manuk Sug sin Batch 90 sin waktu yadtu. Hinangan sila tarih sin Manuk Malayu ha Pulao Pangkor iban Jampiras ha Sabah. Walah limugay, nahinang na chairman sin Manuk MNLF in Maas.
Ubus napinda man in huyup sin hangin ha “Sabah issue,” amuin nag-“declare” na hi Marcos sin tahun 1977 hi-“drop” niya na in “Sabah claim,” napinda ra isab in kakahinang sin magbabalut-balut iban magbubula-bula amuna in Manuk “Imperial Manila iban Manuk Malayu. Ubus dih nila man kapag-agihan iban tumakbih da kanila in Manuk Sug, nagtagnah-tagnah na in duwa manuk gaggil yan naglawag manuk dugaing. Ginis-ginis na in hinang nila “dayuh” daing ha mga kamanuk-manukan nagkasabbut ta yadtu.
Bima’na, asal walah napinda in duwa hulah gaggil yan – hinang nila in Minsupala pag-iipatan manuk ampa nila pa “pagtatakbiun” ubus ampa nila hinangun “dayuh.” In Minsupala (pagtawag ha Mindanao, Sulu iban Palawan sin tahun 1970s yadtu. In Basilan iban Tawi-Tawi lamud da pagga ha lawman sila yan sin Sulu Archipelago iban Sulu Sea).
Yari pa in makatawa “irony:” in nagtais ha Manuk Sug papakaputun sipug pasal sin “Jabidah” sila ra isab magsila iban sin nangabut nangayuh tabang madtu pa Malaysia sin waktu yadtu. Sabab sin tabid in tahud nila, walah nila kiyatahanan in sigpit sin magbuluk-binas, magluwas-lungsad pagga nasuap sila – hinang sila manuk ni Marcos mangungukkugauk sin kukkugauk hagas-hagas ampa sila hinangan duwa daling iban biyadjuan pangampuh kabang.
Maakkal mu sila in nagtais kan Misuari patindugun sin pag-“Jabidah” ubus nagtakbih mayan sin takbih amad sila ra isab in limapug dimagan magtuy binin nila in Maas ampa sila simujud pa halaman sin Malacanang daing pa sin tahun 1977. Kawni kunuh saypuwahi niyu in kahalan yan.
Ha kahawpuan niya, in “challenge” sin Du30 administration ha bihaun biyah diin in pagparagbus sin pag-iyanun sin Malacanang “strategic move” yadtu bang hilaus da sin Manuk Dabaw in pagkitah nila iban Manuk Sug. Iban bang biyah diin kabagbag sin “policy of isolation” iban “divide and rule” iban sin “strategy of dimunition” ha MNLF iban pagbalik sin “partnership” amuin tiyagnaan ni President Ramos iban ni Misuari awn na 20 tahun in limabay. Bang bunnal awn luun sin “federalism project” sin Manuk Dabaw yan, bukun mustahil mapa-awn in mga yan. Paluagun ta mayan in mawduh ini ha sumunud sin kissa ta.
Sumagawah bang laung ta mital-mital da in “federalism” yan – hatiniya wayruun da luun iban way ra kamumpaatan niya; nah, asal da isab in Bangsa Sug asal malugay na nagmumuparik daing katagnah yadtu. Sah na jagahan ta bang tudju pakain in pagkukkugauk iban pagsaygsig sin duwa manuk tahuran yan. (Sunuran da kuman).
[MindaViews is the opinion section of MindaNews. Julkipli Wadi is Professor of Islamic Studies, University of the Philippines].
