DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 27) — Usa sa mga nakaon nila Magellan dihang midunggo sila sa Cebu niadtong 1521 mao ang laghan – subay sa orihinal nga spelling ni Pigafetta, ang Italyanong tigtala sa Ekspedisyong Magellan. Ang mga Katsila ug Italyano dili molitok sa letrang “h”, busa ang saktong paglitok sa maong pulong mao ang “la-gan” o “la-gang”, dili “lag-han.” (Kanang gi-spell ni Pigafetta nga balanghai, ang paglitok niana “ba-la-ngay” o kaha “ba-lang-gay”, dili “ba-lang-hay.”)
Mao ni ang deskripsiyon ni Pigafetta sa lagang: dakong hila-hila sa dagat (sea-snail), nindot tan-awon, apan mopatay og balyena. Kaonong tibuok sa balyena ang lagang, ug didto sa tinae sa balyena, mogawas ang lagang ug kaonon ang kasingkasing sa balyena. Makita sa mga tawo ang buhing lagang tupad sa kasingkasing sa patayng balyena. Ang lagang adunay itom nga ngipon ug panit, ug puti nga kabhang (shell.) Lami ang unod sa lagang.
Sumala ni Pigafetta, si Humabon tamboririk, putot, ug naputos og patik ang iyang lawas. Nagkaon nig itlog sa pawikan ug nag-inom og tuba pinaagi sa pagsuyop niini gikan sa banga gamit ang straw (tingali gamayng kawayan).
Gihatagan sa mga Sugbuanon og humay, baboy, kanding, ug manok ang mga Katsila. Ang uban pang natala ni Pigafetta nga makaon sa Cebu mao ang biko ug bibingkang dawa, ug sinugbang isda. Naa say pagkaong ”half-cooked” nga parat kaayo (tingali kinilaw.)
Sa mga nahisgot ni Pigafetta nga pagkaon, tanan pamilyar nako gawas sa lagang. Unsa man ning “sea snail” nga lami ang unod? Apan tanang tawo nga akong makutan-an, lakip mga Sugbuanon, wala kailag lagang, ni kabati pa sa lagang. Tayming sab niadtong panahon sa akong reserts, naay TV reality show nga “Amazing Race.” Ang uska episode niini gisiyut sa Cebu, diin ang mga kontestant naglumbaanay kinsay makabaligyag daghang lagang. “Lagang! Palit mog lagang!” singgit nila.
Sa maong TV show, ang lagang uska kinhason nga dako gamay sa kumo sa tawo. Ako dayong gihangyo ang akong amigong si Roy Lopez, direktor sa uska ahensiya sa gobyerno sa Cebu, nga kodakan ko niyag lagang diha sa merkado sa Cebu. Apan nahurot niyag suroy ang mga merkado sa Cebu, nakaadto pa gyod siyag Mactan, Bohol, ug unsa nang mga islaha dihas kadagatan sa Cebu, apan wala siyay makitang lagang!
Daghan siyag gi-email nako nga mga larawan sa kinhason. Kaila ko sa aninikad, imbao, tuway, kaykay, litob, taklobo, ug sigay. Apan wala tong sama sa nakita nako sa TV. Human sa kapin unom ka bulan nga pangitag lagang, surender na si Roy. Text niya nako: “Mac, basig dili lagang ang imong gipangita. Basig lagay.”
Ang reserts walay hunong. Kuta-kutana gyod ka bisag kinsa nga sa tan-aw nimo makatabang sa imo. Dihang nagpanel ko sa Iligan National Writers Workshop kanus-a to, nakauban nako si Erlinda K. Alburo, uska sikat nga manunulat sa Cebu. Nako pa, “Linda, kabalo ka unsay lagang?” Tubag niya. “Of course, mao nay among logo sa Women in Literary Arts sa Cebu.” Da, sakpan ra gyod. Ug nahayagan ko sa lagang.
Sa Ingles, ang lagang mao ang chambered nautilus, kapamilya sa squid kun nukos. Ang tinuod nga lagang spiral kun nagtuyok ang shell, lahi sa “lagang” nga gipakita sa “Amazing Race” nga kapamilya sa conch kun budyong. Daghan nig gaway, ug paatras kon molangoy. Talagsaon na lang ni makita, busa daghan nay wala kaila sa lagang. Kasuwerte ni Magellan nakatilaw og lagang una gitigbak ni Lapu-Lapu.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
