DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / Hulyo 12) – Sa hayeskol pa ko sa Tagum, naa koy klasmeyt nga namatay ug gihaya sa ilang balay. Naa may uska punerarya niadtong panahona pero dili pa uso ang paggamit niini.
Makahinumdom ko nga sa unang adlaw, ang iyang patayng lawas anaa lang sa ilang sala una kini gisulod sa lungon.
Pito ka adlaw siya gihaya, ug kaming mga barkadang klasmeyt hapit kada gabii mangadto aron maglamay. Ang among lingaw mao ang pagdulag baraha – unggoy-unggoy. Tagoan ang usa ka baraha ug iapod-apod ang uban. Ang mga pares abrehan. Magtuyok ang pagbunot sa baraha, ug kon makapares, abrehan na ni. Kinsay mabinlan sa barahang walay pares maoy hari sa mga unggoy ug koronahan namog bagol o lampaso.
Wala ko kahinumdom nga nagsugal mi sa haya. Inosente pa tingali mi, o kaha wala mi kwarta. Wala ko kailag unsay poker o piyat-piyat. Dili sab mi kahibalo modulag madyong.
Usahay didto na mi matulog sa balay sa gihayaan kay magdulag agta-agta. Ambot kinsay nagsugod, pero pagmata namo, nagkampat na man ang lagkit nga takuling gikan sa lubot sa kaldero sa among nawong. Kantiyaway gyod. Bisag alerto na mi tanan ug dili matulog tibuok gabii, pagkabuntag, makampatan gyod mig ulingot.
Usahay naa pay arte ang kampat: Bigote, patilya, blak-ay. Usahay tibuok nawong itom gyod! Magsige mig pangatawa.
Sa ikatulong adlaw sa haya, naa miy namatikdan nga katingalahang panghitabo. Nagsigeg alulong ang mga iro sa kasilinganan, nagtinubagay! Ang makapanlimbawot sa balahibo mao ang alulong sa iro sa ilalom sa balay nga taas og poste. Mora siyag miapil sa pagbangotan sa pamilyang namatyan. Gisusi namo ang takna: untop alas dose sa gabii. Dugay sab ang pag-awo sa mga iro. Ang unang mihunong og awo mao ang iro sa ilalom sa balay. Sunod nga mihilom ang mga iro sa kasilinganan. Nagpalayo ang awo, hangtod hinay na lang kaayo ang awo nga nagpadulong sa menteryo, mga tulo ka kilometro gikan sa haya.
Ang takna sa tumang kahilom: ala una sa gabii.
Sa sunod gabii, naniid mi unsay mahitabo. Niadtong panahona, gamay pa lang ang mga balay nga naay elektrisidad. Alas siyete o alas otso pa lang, ngitngit ug hilom na kaayo ang lungsod. Ang mga tawo mogamit og lampara o kaha petromaks. Karon, pag-abot og alas onse sa gabii, nabati namo ang hinay kaayong awo sa iro gikan sa menteryo. Nagkaduol ang awo, nagkakusog, morag gipasa-gipasa, hangtod nabati na namo ang mga awo sa iro sa kasilinganan, ug untop alas dose sa gabii, ang iro sa ilalom sa balay nagsugod sa iyang awo. Haskang sabaa sa mga iro. Pipila pod to ka minuto nga nag-awo ang iro sa silong, unya paghunong niya, hinay-hinay sab og hunong ang awo sa mga silingan. Nabatyagan namo nga ang awo nagpalayo, padulong sa menteryo! Untop ala una sa gabii, hilom na kaayo ang palibot.
Niadtong 1521, gitaho ni Pigafetta nga kauban sa Magellan Expedition, ang haya sa uska importanteng tawo sa Cebu. Ang iyang lawas gibutang sa tunga-tunga sa balay nga napuno sa aso sa mira ug ubang resina sa kahoy. Ang seremonyas sa haya nag-apil sa pagputol sa buhok sa patay ug ang pagpatong sa asawa sa patayng lawas sa iyang bana – baba sa baba, kamot sa kamot, ug tiil sa tiil. Sa tungang gabii human sa lubong adunay dakong itom nga langgam sama sa uwak nga milupad ngadto sa lungsod. Dihang miabot kini sa mga kabalayan nagsugod kinig suriyagit ug busa ang tanang iro mialulong. Ang pag-iyagak sa langgam ug ang pag-alulong sa mga iro milungtad og upat o lima ka oras. Matod pang Pigafetta, wala gyod sila (mga Katsila) pasabta sa mga tawo kon unsa tong panghitabo nga ilang nasaksihan.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
