(Retired Prof. Dalomabi Lao Bula, one of thousands of Marawi residents who fled their homes at the start of the Marawi Siege in late May 2017, prepared this speech for delivery at the public hearing at the Mindanao State University-Iligan Institute of Technology gym in Iligan City on 21 February 2020. Despite repeated raising of her hand to be acknowledged, however, she was not called. A leader of the Marawi Kambalingan Movement, Bula was one of the resource persons invited by the Senate’s Special Committee on Marawi City Rehabilitation to the hearing) .
Nakikusap po kami ng matiwasay na pauwiin na kami sa Ground Zero. Magta-tatlong taon na po. Ang sabi noon
- Di pwede kasi may ISIS. Wala na po sila.
- Di pwede dahil sa debris. Cleared na.
- Di pwede kasi may mga UXOs at IEDs. Cleared na ngayon.
- Di pwede kasi makaistorbo daw sa rehabilitation ang pag-uwi.
- Di pwede kasi wlaang tubig at ilaw.
Hanggang kalian po mauubos ang rason? Itong pagkawala ng tubig at ilaw, e sa mga evacuation center yan naman ang problema nila mula noon hanggang ngayon.
Walang tubig, nirarasyon ang tubig.
Di ba ito pwedeng gawin sa Ground Zero ang pagrasyon? Yung sa ilaw e naghihintay lang ang LASURECO (Lanao del Sur Electric Cooperative) na magkaroon ng MOA (Memorandum of Agreement) with TFBM (Task Force Bangon Marawi), i-solve na.
Yung ayaw umuwi dahil sa tubig at ilaw, e di wag pauwiin. Kaming gusto, bakit kami binabawalan? Mayroon bang batas sa Pilipinas o sa buong mundo na nagbabawal sa IDPs (Internally Displaced Persons) na bumalik sa kanilang kabahayan kapag tapos na ang giyera? Wala naman.
Itong di ka papasukin at pauwiin ng city government dahil wala kang building permit? At kung ano-ano pang proseso or katarungan ba ito? Hindi kami pinapauwi kasi pinag-aawayan daw mga lupa? E yung nag-aaway-away, ipagpaliban ang pag-uwi nila, bakit dinadamay ang karamihan na walang problema? Ilang porsyento ba ang may problema sa lupa sa Ground Zero? Na document ba? Majority ba?
Bakit nakakadistorbo ang pag-uwi ng IDP while the rehabilitation is going on? Aba, e iilan lang naman yang itatayong mga government facilities, at itatayo yan sa specific areas. Hindi naman ire-repair or itatayo ng gobierno ang mga pribadong kabahayan. Bakit kailangang hintayin namin na matapos yung mga itatayo ng gobierno? E kapag nagka-aberya yan sa pag-release at disburse ng funds, hintay na naman kami?
Hindi rin po hadlang ang mga kalsada. Nilinis na ng TFBM, passable po lahat ng kalsada sa Ground Zero. So ano pa ang rason bakit di kami makauwi na taga Ground Zero? The city government is also making it too difficult for us. Sa halip na i-facilitate nila, ay paghihirap ang nangyayeri sa min.
Alam nyo po, mga kagalang-galang na senador ng bayan, pinapabisita ang mga IDPs sa Ground Zero mula nong Feb. 17 hanggang March 18. Baka daw mayron pang maiuwi na gamit. Aba e, Nakita nyo naman kaninang umaga, may makukuha ba kaming gamit? E yung nakabisita na sa Daguduban, pinakita sa FB na first visit, nakatayo yung bahay e ngayon wala na, na-demolish kahit wala siyang binigay na permit to demolish.
Wala na po kaming maisasalba kasi po yung hindi nasunog ay ninakaw. Yon pong ISIS, pano sila makapagnakaw eh tepok na po sila lahat? Ang anjan lang sa loob ay mga kasundalohan, walang nakakapasok. Bakit po nawala yung mga gamit namin? Hindi po naprotektahan ng gobyerno ang mga sibilyan.
Look at Batangas, nong pumutok si Taal, walang nawala sa mga kabuhayan aksi they were protected by the military and the local government. Sa Marawi Siege, sa loob ng tatlong araw, wala kaming nakita na pulis, sundalo o ng mga elected officials. Wlaa kaming narinig sa kanila at walang assistance na binigay sa paglikas ng mga sibilyan. Sa second day ata, lumabas yong text message na binigyan ang sibilyan ng limang oras para lumikas. Walang gobierno sa panahon ng paglikas. Wala silang assistance na binigay sa exodus, sa paglikas. We were abandoned by the government whose responsibility is to protect us.
Ngayon po, about 20% lang po ng IDPs ang nasa evacuation centers. Ang 80% ay home-based na kinalimutan ng gobierno. Yung iba ditto ay nasa ibang lugar na. Hinanap ba kami ng local government namin at binigyan ng tulong? Magta-tatlong taon na po kaming naghihirap at naghihikahos. Ang masakit po, napakakasakit, na napakalaking pera ang nakatago lang pala na di ginamit upang kami ay tulongan. Sinauli po sa National Treasury yong milyones na di nagamit sa 2018 budget at mas Malaki pa yong sinoli sa budget ng 2019.
Alam ko po feel na feel ninyo po itong katotohanan. Masakit po, di ba? Di po ba
ito pagpapabaya ng mga administrators at implementors ng Marawi rehabilitation? Three years pong nagpapasarap ang TFBM sa Mahogany Hotel, at ngayon dito sa Ayala hotel, at sa Makati office nila. Magkano po ang nakaltas nila sa pera na para sa aming mga bawkit na halos walang makain, inuulan at nilalamig sa mga tent, naiinitan maghapon at nagkakasakit?
This leads to my second issue.
Yon pong issue ng CR para sa mga bakla, pinag-usapn po yon sa Senado. Ito po bang Marawi Siege e nagkaroon ng inquiry sa Senado o Congress?
Salamat at kayo ay napunta dito. Pakinggan nyo po kaming lahat, dahil baka ito lang ang pagkakataon na makakakuha kayo ng information galing mismo sa amin na mga bakwit. Kasi one side of the coin lang po ang naririnig niyo.
Sana magkaroon po ng malawakan at malalim na imbistigasyon kung bakit umabot sa tatlong taon ay di pa nakabangon ang Marawi. Marami pong di nasasagot na tanong ang masasagot at marami pong aral ang matututunan kapag nagkaroon ng malalim na imbistigasyon, at nang sa ganon ay mapanagot ang dapat na managot.
Wag po nyo ipagkait sa amin na makuha ang katotohanan/truth, ang hustisya/ justice at maibalik ang aming dignidad, dignidad bilang mga Meranaw at mamamayan ng Pilipinas.
Ano na po ang nangyari sa mga nawawala / missing at namatay? Hinahanap po ba sila ng aming local government at ng TFBM? Ano po ang mga hakbang o programa na ginawa nila dito? Di ba sinauli sa National Treasury yong pera para dito? Bakit di nagamit?
