[Adrian E. Cristobal Lecture delivered by Sheila S. Coronal on 26 February 2020 (evening of February 25 in New York where Ms Coronel is presently based). Translation to Cebuano with permission from Ms Coronel. MindaNews thanks Palanca awardee Agustin “Don” Pagusara for this translation]
ADUNA KOY TIN-AW nga nahinumduman ning gabhiona trayenta- sais ka tuig na ang milabay, samtang nagtindog ko dinhi sa lapad nga puthawng ganghaan (gate) sa Malacanang Palace. Ikaupat kadtong adlaw sa pag-alsa sa katawhan batok sa rehimen ni Marcos. Usa ko ka reporter sa The Manila Times, ang mantalaang bag-o lang miablig balik human gisarad-an sa dihang gideklarar ni Marcos ang martial law. Libu-libo sad ang dinha sa mga gate sa palasyo. Daan na ming nakabati nga ang diktador milayas na sa nasod ug gusto namong sutaon kon unsa katinuod.
Nakahinumdom ko nga gibanlas ko sa higanteng balod sa katwhan nga mihasmag sa mga gate sa biniyaang palasyo. Bisag asa lingi, naa ang mga timalhan sa dinali-daling pag-ikyas: mga dokumentong gipang-itsa sa bintana, mga way-sulod nga jewel box, mga bala nga nagkatag sa salog. Nianang bag-ong gabii sa Febrero 25, 1986, nagtuo gyud ko, sama sa uban, nga mao na kadto ang katapusan. Nga ang mga Marcos hingpit nang nalangkat sa atong mga kinabuhi. Hangtod sa hangtod. Pagka dako diay natong sayop.
Karong adlawa, akong isaysay ang mahitungod sa paghinumdom, mahitungod sa mga amahan, mga anak nga lalaki ug babaye. Mahitungod sa pamilyang Marcos ug sa akoa. Ug kon giunsa, gikan sa usa ka henerasyon ngadto sa sunod, gipasa ang pulong.
Usa ako sa ginatawag og “martial baby.” Ang akong henerasyon nagdako nga naglantaw sa way katapusang talan-awon nga Ferdinand ug Imelda. Hinumdomi nga ika-20 Siglo baya to, wala pay YouTube ug Netflix. Mas ganahan gyud unta ko motan-aw og “Zombie Apocalypse” pero wala kay kapilian. Lima lang ka TV channel ug tulo ka newspaper ang nagtunhay, nga pulos gipanag-iyag mga kroni ni Marcos. Wala ni namo tawgag “fake news” kaniadto, pero mao to ang propaganda sa dekada 1970 — klaro kaayo ug garapal.
Dinha pa ko sa Grade One sa dihang unang napili si Marcos pagka presidente. Nag-eskwela didto lang sa tabok sa kalsada sa Malakanyang, sa usa ka eskwelahan sa mga babaye nga gidumala sa mga Sisters of the Holy Ghost. Nahinumdom ko nga niadtong mga 1960 ang mga kalsada libot sa mansiyon sa presidente pirmeng bisi, puno sa trapik ug komersiyo. Kon ma Huwebes, gatusan ang magpanon ngadto sa simbahan sa duol aron adto mag-ampo kang San Hudas Tadeo, ang patron sa mga nawad-ag paglaom. Tid-edyer pa lang ko niadtong gideklarar ang martial law. Kalit lang nga mihilom ang mga kalsada. Kanunay nang sarado ang mga gate sa palasyo. Duna nay mga barikadang barbed wire aron magpalayo ang mga tawo. Ang kasilinganan — aw, tibuok nasod — gipahilom.
Pagkahuman nakog hayskul, si Marcos lang gihapoy presidente. Nagpadayon siyag luwat o isyu og mga dekreto gikan sa iyang gibarikadahang palasyo samtang nag-eskwela kog kolehiyo, hangtod migradwar, ug hangtod nakatrabaho. Ang akong henerasyon nangadagko ug nangahamtong nga wala mahinumdom og laing presidente. Kadaghanan namo way kalibotan samtang nagtubo, nga liboan ka mga misupak sa iyang gobyerno na-tortyur, gipamatay, o nangabilanggo; nga sa lagyong mga balangay, ang mga sundalo gipangbuhian para manamastamas, manglugos, ug magpamatay’g mga tawo; nga ang mga Marcos nangawkaw sa atong salapi ug gideposito nila sa mga bangko sa Switzerland ug gipamalit og mga mahalon kaayong katigayonan sa Manhattan.
Dili man na mabasa sa mga mantalaan.
Hinoon, kanunay ta nga ginalingaw. Gipildi ni Muhammad Ali si Joe Frazier sa “Thrilla in Manila.” Dunay mga “beauty pageants,” Bolshoi Ballet, Van Cliburn, mga internasyunal nga film festival.
Pirme tang nagasaksi og mga party sa mga Marcos kauban si Brooke Shields ug Cristina Ford. Gipasayaw ni George Hamilton si Imelda sa huni sa “I Love the Nightlife.” Si Gina Lollobrogida giretratohan si Ferdinand. Si Imee gitupo-tupo kang Prince Charles. Morag mga harianong banay ang mga Marcos, busa wa na ta matingala sa dihang, sa usa pa ka inawgural ni Marcos, miawit ang choir og, “Ug magahari kami hangtod sa kahangtoran,” samtang gitugtog ang “Hallelujah Chorus” ni Handel. Morag Mesiyas si Marcos. Unsaon nato pagpunit og hunahuna nga sayon ra kaayo siyang palagputon?
ANG KAMATUORAN mao nga ang pagtisok ni Marcos og malamatong panghunahuna sa katawhan nagsugod bisan sa wala pa ko gihimugso. Dili sa akong henerasyon o sa henerasyon sa akong mga ginikanan. Nagsugod kini sa henerasyon sa akong mga apohan. Karon, maoy atong gipasanginlan ang pagpangtuis sa impormasyon pinaagi dinha sa “social media” ug ang mga teksbuk nga naghimaya ug nagpanormal sa mga Marcos ug sa martial law. Apan ang mga pamakak, pangulipas, pagpakapin ug pagpakulang natisok nga halos usa ka gatos ka tuig na ang milabay. Kon lisod na kaayo sila pang-ibton karon, kana tungod kay nakagamot nag maayo.
Ang akong apohang lalaki, si Juan B. Coronel, natawo niadtong 1909. Usa siya ka magtutudlo sa Sta. Cruz, Ilocos Sur. Mao man usab ang akong apohang babaye, si Victorina Pimentel. Ang mga ginikanan ni Marcos, sila Mariano ug Josefa, kapin sa napulo ka tuig ang pagka mas maguwang kaysa akong mga lolo ug lola, ug sila mga magtutudlo usab. Silang tanan pulos mga sakop sa unang henerasyon sa mga Filipino nga na-edukar sa iningles, sa Sistema sa pangpublikong edukasyon nga gitukod sa kolonyal nga gobyerno sa mga Amerikano.
Sa kadugayan, si Mariano Marcos mibiya sa pagka magtutudlo ug mi-eskwelag abogasya ug misalmot sa pulitika. Pagka 1935, uban sa iyang higala ug kaalyado, si Gregorio Aglipay, midagan siya sa pinakaunang eleksiyon ubos sa Kagamhanang Komonwelt sa Pilipinas. Si Aglipay midagan pagka presidente batok kang Manuel L Quezon; si Marcos, pagka representante sa Ilocos Norte sa National Assembly. Nangapildi silang duha, si Mariano Marcos napildi ni Julio Nalundasan nga dugay na niyang karibal sa pulitika.
Wala madugay human gi-anunsiyo ang resulta, miparada ang mga magdadapig ni Nalundasan libot sa lungsod, nagsakayg mga kotse ug mga trak. Ang usa niini nagdalag lungon nga dunay mga ngalan nila ni Aglipay ug Marcos. Ang mga nanaghudyaka, mihunong atubangan sa balay sa mga Marcos sa Batac ug nanghugyaw, “Patay na si Marcos.” Para sa mga Marcos, “Kini” sa mga pulong pa sa Korte Suprema, “mahagiton ug matamayon uyamot.”
Nasayod na ta kon unsay sunod nga nahitabo. Pagkasunod gabii, gibaril si Nalundasan ug namatay. Ang prinsipal nga suspetsado: si Ferdinand Marcos, nga tsampiyon nga sharpshooter sa ROTC “rifle and pistol team.”
Mao pa gyuy pagtungtong sa edad nga 18. Ang korte sa Laoag maoy mibista sa kaso ug namatud-an siyang “guilty” (sad-an), apan mihimo siyag usa ka puno-sa-pagbati nga “plea” (pangaliyupo) nga tugotan siyang mopadayon sa iyang pag-eskwelag abogasya samtang gipriso.
Si Ferdinand uska tawong abilidaran o daghag katakos, dakog-bilib-ug-salig sa kaugalingon. Ania, balediktoryan sa iyang klase, maoy nangunay pag-abogar sa kaugalingon ug pag-apelar sa desisyon sa korte samtang nagtuon para sa bar. Siyay nag-top, nangharos sa “bar exams” sa 1939, siyay nagsulat sa 830-ka-pahinang “brief” o depensa para sa Korte Suprema, ug naghan-ay sa iyang argumento pagdepensa sa iyang kaugalingon nga gasul-ob og lubos-puti nga amerkanang sharkskin atubangan sa mga Maghuhukom sa Korte Suprema. Na-abswelto siya ug naluwas sa sentensiyang kamatayon. Pagka 1940, ang iyang kaso nabaniog og maayo sa publisidad nga gihatag niini ug nahimo siyang alamat o “legend”.
Kon ikaw usa ka Ilokano sama sa akong mga apohan, nga gikan sa uska bahin sa nasod nga naglunang sa kawad-on, kansang katawhang molupyo niini nahimutang sa luna nga nataliwad-ag kabungturan ug dagat, nga nailhan na kaayo sa ilang pagka daginotan ug pagka kugihan, ug naghatag dakong bili sa dungog sa pamilya, mopagakpak gyud ka sa pag-abiba kaniya.
Hangtod karon wala ta makahibalo kon kinsay nagpatay kang Nalundasan. Nahibalo ta nga si Jose P. Laurel, ang Maghuhukom sa Korte Suprema nga nagsulat sa desisyon, propesor ni Marcos sa UP. Siya ang nagkumbinsir sa taas nga hukuman nga balit-aron ang desisyong pagka konbikto pinaagi sa argumento nga DILI tungod kay inosente si Marcos, kundili sa katarungang ang nasod nanginahanglan og mga banggiitang kabatan-onon sama kaniya. Ang anak sa Maghuhukom nga si Jose Laurel III usa ka klasmeyt ni Marcos sukad sa hayskul ug kaanib aa iyang Upsilon Sigma Fraternity. Siya maoy nagmaneho kang Fedinand paingon ngadto sa Malacanang aron si Presidente Quezon mismo makapahalipay kaniya sa iyang pagka abswelto.
Si Jose Jr., nga anak ni Justice Laurel, maoy nag-istorya niining tanan sa dihang gi-interbyu ko siya human milabay ang daghang mga tuig gikan niadto. Sama sa daghang ubang mga pulitiko niadtong panahona, ganahan siyang mosaysay mahitungod sa istoryang Marcos-Nalundasan. Usa na kini ka alamat o legend. Sa tuig 1984 kadtong akong gipahigayong interbyu, nag-ulan og confetti sa Ayala Avenue sa mga protesta human gi-asasineyt si Senador Benigno Aquino. Usa ako ka reporter niadtong higayona, ug ang tiguwang sama sa naghatag kanakog leksiyon kabahin sa kamalungtaron sa mga pamilya’g pulitiko. Apan ang akong nakat-onan niadto lahi: misantop sa akong kaamgohan nga sayon ra kaayo nilang gihangop ug gisagop ang binuhatang minaldito (o “minaro”) ug pagpatay gumikan sa politika.
Usa kadto ka pagtulun-ang nakat-onan ni Ferdinand Marcos sa panuigong 18 anyos.
SI MARCOS WALAY PAGSALIG sa mga tigsulat-og-kasaysayan. “Ang kasaysayan,” matod niya sa iyang gisulat sa iyang diary nadtong 1971, “dili angayng isalig sa mga historian . . . Paghimog kasaysayan, ug ikaw’y sulat niini.” Ug kana, iyang gihimo.
Human bombahi ang Pearl Harbor, si Marcos, sama sa ubang mga batan-ong Filipino, gitawag aron manalipod sa Bataan. Pagkapukan sa Bataan, mikuyog siya sa Death March ug misangpot nga usa ka binilanggo sa mga Hapones didto sa Capas, Tarlac.
Ang akong apohan nakig-away usab sa Bataan ug dinha usab sa Death March, apan gitakboyan og malaria, nahibilin siya sa lungsod sa Hermosa. Sa dihang naayo na siya, miapil siya sa pakig-away kontra-Hapones, nadakpan, ug gipatay sa mga Hapones didto sa iyang lungsod-natawhan niadtong Septiembre 1944. Nagpanuigon lang siyag 35 anyos.
Sulod sa daghang katuigan, gitipigan sa akong lola ang mga dokumentong nagpamatuod sa serbisyo sa iyang bana: Kini matod pa ni Lolo, Lt. Juan Coronel, gradwado sa ROTC sama kang Marcos, gipadala sa iyang yunit para modepensa sa kabaybayonan sa Bataan ug misurender sa mga Hapones didto sa tiilan sa Mount Samat. Ginaingon nga nangespiya siya para sa mga gerilya sa dihang gidakop siya. Ang akong amahan nga maoy kinamagulangan niyang anak nga niadtong higayona wala pay 11 anyos ang edad mao konoy katapusang miembro sa sa iyang pamilya nga nakakita sa akong lolo sa buhi pa. Gisultihan mi sa among amahan nga miadto siya sa plaza sa dayon nang bitayon iyang amahan, ug didto, gitugyan siya sa pag-amoma sa akong lola uban sa iyang duha ka mga manghod.
Dili sama kang Marcos, walay mga medalya ang akong lolo ug walay mga pelikulang gihimo mahitungod sa iyang mga panimpalad sa giyera. Wala sad siya nakahimulos og proteksiyon sa mga higala ug pamilya sa mga lugar nga iyang nataakan. Si Marcos hupong. Sumala pa sa taho sa U.S. Army intelligence ug sa uska diary nga gitagoan sa usa ka interpreter sa mga Hapon, si Mariano Marcos kono nag-welkam sa mga Hapones didto sa Laoag ug nagdiskurso sa uska rali nga pabor-sa-Hapon didto sa iyang lungsod natawhan. Posible nga ang tiguwang nga Marcos, sama sa ubang mga makinasudnon, misimpatiya sa mga Hapones tungod kay nakig-giyera kini batok sa mga kolonyalistang Estados Unidos.
Bisag unsa pay hinungdan niini, basta dunay pipila ka mga magsusulat sa kinabuhi ni Marcos ang nag-ingon nga tungod sa koneksiyon ni Mariano sa mga Hapones, napadali ang pag-release sa iyang anak gikan sa prisohan niadtong Agosto 1941.
Kon mao kana, unsa man gyud diay gihimo ni Marcos niadtong panahon sa World War II? Sama sa ubang mga butang mahitungod sa pamilya sa mga Marcos, ang tinuod nga mga kasayuran malisod na sutaon. Miingon si Marcos nga kadaghan niya malingla ang kamatayon sa panahon sa Pakigsangka didto sa Bataan ug bisan sa pagkahuman niini, samtang nangulo niya sa uska yunit sa mga gerilya — Ang Mga Maharlika, nga mabayanihong nakig-away batok sa mga Hapones. Niadtong 1964, ang Amerikanong ‘journalist’ nga si Hartzell Spence mimantala og usa ka masilakong biograpiya ni Marcos nga giulohag For Every Tear a Victory, nga nagsugid sa mga inabtik ug kalaki ni Fedinand sa mga panagsangka.
Sa dihang nagkampanya na siya pagka presidente niadtong 1965, si Marcos dunay 28 ka mga medalya, nga nag-ila kaniya isip labing dinekorahang Filipinong bayani sa giyera. Apan sa dihang ang historian nga Alfred McCoy mi-utingkay sa mga “archives” (tipiganan sa mga bililhong butang nasudnon) niadtong mga tuig sa Dekada 1980, mao kini ang iyang nakaplagan: Si Marcos, dili sama sa ubang dinekorahang mga opisyales, miani sa iyang mga medalya pinaagi sa pagpangalap niini samtang dinha na siya sa pwesto sa opisina sa gobyerno, nga dugay nang nahuman ang giyera. Sa tuig 1963, matod ni McCoy, ang kanhi Presidente Diosdado Macapagal, nga nahinam-hinam sa suporta ni Kongresman Marcos, miganti kaniyag napulo ka medalya sulod lang sa usa ka adlaw.
Ang mga rekord usab nagpadayag nga taliwala sa 1945 ug 1948, ang mga imbestigador sa U.S. Army mipanghimakak sa mga gipang-angkong medalya ni Marcos. Ang Maharlika dili gyud diay tinuod nga nagtunhay. Naghinobra ang mga gipanghambog, mga minao-mao (o imbento lang) ug hinanggaw. Sa tuig 1950, ang U.S. Veterans Administration nakasuta nga ang giingon nga mga sakop sa Maharlika naghimog mga sinalbahis batok sa mga sibilyan ug nagabaligyag mga kontrabando ngadto sa mga Hapones. Si Marcos mismo, sumala sa maong dokumentong gikan sa U.S. national archives, naaresto sa U.S. Army tungod sa pagpangayog pondo sa bisan-unsang pasangil, apan gibuhian lang sa paghangyo ni Gen. Manuel Roxas.
Ang MAHARLIKA UG ANG WORLD WAR II nga mga medalya maoy pinaka-kasingkasing sa mga Dagkong Babak ni Marcos, ang pundasyon sa alamat nga mibulig sa pagtuboy kaniya ngadto sa Kongreso ug sa kapulihay naghimo kaniyang presidente. Ang akong amahan, si Antonio Coronel, nga nag-edad og 32 niadtong panahona, usa sa mga milyon-milyong mibotar kang Marcos sa tuig 1965. Aw, usa man siya ka Ilokano, ug usa ka abogado nga nailo gumikan sa giyera. Nasabtan nako ngano nga si Marcos, ang ambongang bayani nga mitumaw nga walay garas ug misulbong nga daw usa ka ‘phoenix’ (mabihagong langgam) gikan sa mga abo sa Pacific War, nakabihag kaniya ug sa daghang uban pa.
Usa ka probinsyano ang akong amahan nga milugsong sa Manila aron moeskwela. Ang pagkab-ot og hataas nga edukasyon misulbong sa mga tuig human sa giyera. Ang “war reparations” ug mga hinabang mipabuhi sa ekonomiya ug nagtanyag og mga kahigayonan sa panrabaho ug edukasyon para sa nagasubang nga hut-ong sa mga siyudadnong propesyunal. Niadtong 1955, sa dihang migradwar ang akong amahan sa abogasya, si Marcos dinha na sa iyang ikaduhang termino sa Kongreso. Isip representante sa Ilocos Norte, larino makigpulong ug maabtikon siyang pagkatawo. Ang mga dagkong yutaang nagadominar sa balay balaoranan naga-isip kaniyang usa ka masaarong bag-ong subang. Nakapabilib kanila ang sama sa akong amahan nga walay kabiling katigayonan ug maoy nakit-an nila ang ilahang edukasyon ug propesyunal nga mga katakos isip puhunan sa pagsalida sa sosyedad. Kang Marcos, ilang nasalamin ang ilang kaugalingong mga ambisyon. Ug sa dihang mibutyag siya nga gipanimpalad niya ang pagka presidente, maabibahong gihangop nila siya.
Sa dihang midagan siya para sa pampublikong posisyon human sa gubat, gigamit ni Marcos ang iyang mabulokong rekord sa giyera sa pagpasanay sa alamat sa iyang pagka way-kapildihan ug pagka dili-kapugngan o dili-mabangbang nga dumadaog.
Iginuhit ng Tadhana. Nahipatik sa mga bitoon. Mao kini ang taytol sa pelikula niadtong 1965, nga gidala sa kinaham nga mga artisang Luis Gonzales ug Gloria Romero, gipasundayag sa wala pay eleksiyon, ang naghimo kang Marcos nga presidente. Ato kini unyang balikan, kining “pagka dili-kapugngan o dili-mabangbang” unyang taudtaod.
Bisan kon gipa-uso niya ang tipong “MadMen advertising” sa pangampanyang propaganda, natisok usab niya ang alamat nga duna siyay gihabak nga anting-anting. Ang gihimo sa iyang binayrang biographer (tagsulat sa iyang kinabuhi) nga si Hartzel Spence, gipakapinan ang iyang sugilanon, diin gipakita nga ang iyang anting-anting gibilin kaniya ni Aglipay, ang kontra-Amerikanong rebolusyonaryo nga higala sa iyang pamilya ug kaalyado sa pulitika. Samala pa sa alamat, si Aglipay mismo ang nagdisdis para isuksok ang anting-anting sa iyang buko-buko sa wala pa mahitabo ang Battle of Bataan. Kini naghatag kang Ferdinand og gahom nga tagolilong nga mawala ug motungha ug magpabanhawg patay.
Gipatuo ni Marcos ang mga Filipino nga gamhanan ang iyang pagkatawo. Pinaagi kang Aglipay, nalambigit siya ngadto sa rebolusyonaryo ug kontra-kolonyal nga tradisyun. Sa samang higayon, ang inimbento nga Maharlika naglambigit kang Marcos sa halangdong mga Datu sa panahong wala pa ang mga kolonyalista. Siya mao si Malakas sa alamat sa paglalang sa tawo. Human sa martial law, nagsuhol siyag mga makinasudnong tigsulat-og-kasaysayan nga mosulat sa Tadhana, usa ka baga nga kasaysayan nga nagahulagway kaniya ug sa Bagong Lipunan isip maoy kinapungkayang yugto (culmination) sa atong rebolusyonaryo ug kontra-kolonyal nga mga pangandoy isip uska nasod. Si Marcos konohay maoy katapusan sa kasaysayan. Hangtod karon, ang usa ka kulto sa mga dumadapig ni Marcos, nagasingba kaniya dinha sa pipila ka balangay sa Ilocandia. Ginaingon nila nga siya ang “incarnation of Christ or Jose Rizal” (o nagpakatawong Kristo o Jose Rizal) ug nagpaabot sila sa iyang pagbalik.
Bisan kadtong wala moangay kang Marcos naghanduraw kaniya nga dili-ordinaryo, nga isip usa ka ala-Shakespeare nga nilalang. Ang Hamlet Marcos, nag-agulo sa pagduhaduha kon modeklarar na ba siyag martial law o pamusilon ang mga nagprotesta sa Edsa nadtong 1986. Ang Macbeth Marcos, gisulsolan sa gutom-sa-gahom nga asawa sa paghimog pagpamatay. Ang Richard III Marcos, mopatay ug mohabas sa tanang nag-ali sa iyang agianan.
Kon ingon niana ang pagkahawid ni Marcos sa atong kolektibong imahinasyon, kana tungod kay sa usa ka bahin gilawgan kitag mga bakak ug mga hilawng kamatuoran nga siya ug ang iyang mga sagabay maoy nagsigeg balik-balik og hungit kanato haagtod nga gikalawat nato kini isip kamatuoran. Tungod usab kay nagsabwag kinig grabeng pagpalibog-libog sa kamatuoran, sa ingon nga hangtod karon, ang kamatuoran halos dili na mahakop. Ang mga Marcos naanad na niini sukad pa sa 1935. Usbon ko pagsulti. Ang pag-usab nilag sulat sa kasaysayan wala magsugod human mapalagpot si Marcos sa Edsa people power. [Tuig 1935 pa kini gisugdan.]
Ang paglalik sa ‘alamat’ nga migamot sa isipan sa mga Filipino maoy usa ka rason ngano nga karon daghan ang nagatuo nga ania na kita sa pungango sa Ikaduhang Pagbalik ni Marcos. Ang gitawag og Zombie Apocalypse.
SA DIHANG SI MARCOS nagdeklarar og martial law niadtong 1972, gihulaman niya ang naandang dula sa pasista: Pagtudlo og usa ka hulga ug padak-a kini aron ang katawhan magatuo nga ang ilang kahilwas (safety) ug seguridad nakataya ug ang usa ka kusganong tawo o “strongman” lamang ang makababag sa maong kapildihan. Sumala pa ni Marcos sa deklarasyon sa martial law, siya lamang ang “makaluwas sa Republika ug maka-reporma sa katilingban.”
Sa dihang napili siya nga presidente niadtong 2016, si Rodrigo Duterte, nga magdalayeg ni Marcos, misagop og susama ka maisugon ug maki-luwasnong tono. Parehas silang mi-isip sa ilang kaugalingon nga manluluwas. Nagtuo sila nga ang nasod nanginahanglag lig-ong lider ug disiplinadong katawhan. Bug-os nilang gitugotan ang pagbilanggo, pagtortyur, ug pagpamatay aron luwason ang katilingban sa way-disiplina ug peligrosong mga elemento. Bisan ang mga maayong lungsoranon kinahanglan bantayan, ug kon gikinahanglan, patak-omon ug pansakan ang baba nga dili makasulti. Ang islogan niadtong mga tuig sa martial law mao ang “Sa Ikauunlad ng bayan. Disiplina ang kailangan.” Ang nakatukmod konohay sa katawhan sa pagrebelde – o sa droga – dili ang kawad-on, inhustisya, o kawalay kaangayan, kundili ang kawalay disiplina.
Niay usa ka ehemplo sa unsa ang kahulogan nianang disiplina. Kamong nag-edad og kapin sa 50 makahinumdom, sama kanako, niadtong mga adlaw nga gikoral ni Imelda Marcos ang dakong bahin sa siyudad aron matakpan ang yutik nga kahimtang sa mga iskwater erya. Bisan sa wala pay martial law, daghan ang labing pobreng mga residene sa Manila ang nagprotesta batok sa kang Marcos nga mga proyektong impra-istruktura ug “beautification” nga nagpademolis sa ilang mga pinuy-anan ug nagguba sa ilang mga komunidad.
Si Trinidad Herrera usa sa mga labing epektibo ug larino-makigpulong nga organisador sa mga pobreng residente sa siyudad. Giila siya sa tibuok kalibotan ug nagka-atubangay man gani sila ni Marcos ug mga taga World Bank, ang nag-pinansiya sa mga proyekto sa gobyerno. Dihang mibisita ang Pope sa Tondo niadtong 1970, namulong siya isip tigpamaba sa mga pobreng komunidad.
Pagka Abril 1977, mga pila ka adlaw sa wala pa gilunsad sa mga Marcos ang usa ka dakong kumperensiya sa United Nations, nawagtang o na-missing si Herrera. Human sa kapin sa semanang pinangita kaniya, si kanhi Sendor Soc Rodrigo maoy nakakita niya sa usa ka selda sa Military Intelligence ug Security Group. Sa usa ka sulat para sa taas nga mga opisyales, iyang gihulagway kon unsa ang gibuhat nila kaniya:
“Gimandoan siyang maghukas hangtod nga hingpit na siyang hubo (naked); unya gimandoan siyang ikabit ug ibugkos, nga siya-siya lang, ang tumoy sa usa sa duha ka alambre sa kuryente (electrodes) sa iyang walang atngal. Samtang gipakuryentehan ang iyang atngal, usa sa mga nagatortyur nagkupot sa pikas nga electrode sa atubangan sa iyang bilat ug nanghulga nga kondili pa gyud siya mo-‘cooperate’, iyang idaitol ang alambre sa iyang bilat.”
Wala gyud kami magkakita ni Trining Herrera, apan duna koy hanap nga paghinumdom sa duha ka tenyente, si Eduardo Matillano ug Prudencio Regis, nga mao ang nagtortyur kaniya. Ang ilang abogado mao ang akong amahan nga si Antonio Coronel, kinsa kanunayng nakigkita sa iyang mga kliyente sa pagpamahaw sa ilang lamesang kan-anan sa pamilya.
Pila ra kabuok mga tortyurer kaniadto o sukad masukad ang nadala sa korte. Apan ang maong kaso nabaniog ug naka-ani og halapad nga publisidad sa Amerika, diin ang ilang Kongreso nagdebate kon angay bang tapyasan ang hinabang militar para sa Pilipinas gumikan sa mga paglapas sa tawhanong katungod. Napugos gyud ang military sa pagpasakag “court martial” batok kang Matillano ug Regis.
Gidepensahan sila sa akong amahan ug na-abswelto sila. Pipila ka tuig ang milabay, ug siya usab ang midepensa sa chief of staff ni Marcos nga si Fabian Ver, sa dihang gibista kini sa kasong pag-asasineyt kang Senador Aquino, ug pagkahuman sa Edsa, kang Imelda Marcos, kinsa gikiha tungod sa pagpangawkaw sa ilang pamilya sa bahandi sa nasod.
Kanunay ming naglantugi sa akong amahan mahitungod sa iyang pagpili og mga kliyente. Ang kanunayng katarungan nya mao nga: Bisan ang sad-an dunay katungod nga labanan og abogado. Gina-pahinumdoman ko niya nga usa siya ka “criminal defense lawyer.” Katungdanan niya ang pagdepensag mga kriminal. Ginakuha siya sa oras nga HUMANA mahitabo ang usa ka krimen, dili parehas sa “corporate lawyers,” mipalabtik siya, nga konsultahon SA WALA PA ang krimen.
Usa siya ka tsarming nga bugoy, ang akong amahan. Pwede niya lutsan pinaagi sa argumento ang bisan unsa. Gisungog ko niya mahitungod sa akong pagkwestiyon sa klase-sa-tawo sa iyang mga kliyente apan wala kono ko mokwestiyon sa mga sapatos ug sinina nga gipalit niya para nako gikan sa kwartang gibayad nila kaniya isip ilang abogado. Gisugid sab niya nga giingnan daw siyang Marcos nga rendahan nang iyang anak-babaye nga peryodista o journalist. Giingnan man kaha to niya nga “mahimo na nako kon makapugong ka kang Imee.” Ang akong pagka-anak sa akong amahan nakadulot sad baya nako usahayg proteksiyon. Nakahatag ba sab kaha ni nakog kursunada paghimo sa klase sa ‘reporting’ nga akong ginahimo . . . dugang kursunada kaysa daan na nakong gihuptan?
Hinonoa, dili baya Marcos loyalist ang akong amahan. Dili siya buta sa mga nanghinobrang panghitabo. Apan sama sa daghanang maantigohong kalalakin-an sa iyang henerasyon, nabihag pod siya ni Marcos, morag kaba-kaba nga nabatobalani sa siga. Si Adrian Cristobal, kang kinsa gingalan kining atong ‘lecture series,’ usa na ka inilang haligi sa literatura sa wala pa mahimong tagsulat-sa-diskurso ni Marcos. Ug daghan siyag nadani nga mga magsusulat ngadto kang Marcos. Si Blas Ople, kanhiayng sosyalista, kanhiayng peryodista, mao ang usa sa mga labing abilidaran ug maamgohong tawo sa tanang mga luyoluyo sa presidente. Gitug-anan ko niya nga sa wala pa ang pagkapukan, sa dihang nahitabo ang makuyawng panagbingkil-away sa gahong-sa-mga-halas (snakepit) sa Malacanang — si Marcos sama sa usa ka kahoyng banyan nga nagakupkop sa tanang diha sa silong sa iyang landong, busa walay mitubo ilawom niini. Apan siya, ang akong amahan, mao sab, wala makabiya sa landong.
Bisan unsa man sila ka hawod og pangutok, kining maong mga tawo wala makabuntog sa kailibgon sa gahom, salapi ug mga pribilehiyo nga dala nini, ug ang makalipong nga kabuhong nga dulot sa dan-ag sa gahom. Makahibalo kaayong ‘mopabukad sa ilang atay’ si Marcos. Ang iyang ambisyon, iyang tugob-pagkalalaking-katakos, karinyong-lumay, ug malabtikong-dila, kamadula-abtikon sa gahom nakadani sa daghanang kalalakin-an — ug ingon man sa kababayen-an. Ang lumay sa pagka kusganong-lalaki, pagka way-kalisang ug way-tulubagong gahom, halos malangkobon uyamot o unibersal.
Ang propesor sa pilosopiya sa Yale University nga si Jason Stanley, kansang mga ginikanan miikyas sa Uropang gidominahan sa mga Nazi, misulat, “Ang Pasismo dili usa ka bag-ong hulga, kundili usa ka permanenteng tentasyon.” Sa pagpakig-away niini, matod niya, gikinahanglang pakgangon nato ang normalisasyon. Niay akong kinutlo gikan sa iyang libro, How Fascism Works: “Ang ginahimo sa normalisasyon mao ang paghimong ordinaryo sa ekstraordinaryong immoral. Mahimo na nato nga tugotan ang kaniadto dili gayod katugotan, pinaagi sa pag-isip niini nga morag ingon na man gyud niini kanunay ang mga butang sukad pa sa una.”
Nagkinahanglan kining subli-sublion: “Ang ginahimo sa normalisasyon mao ang paghimong ordinaryo sa ekstra-ordinaryong immoral. Mahimo na nato tugotan ang kaniadto dili gayod katugotan, pinaggi sa pag-isip niini nga morag ingon na man gyud niini kanunay ang mga butang sukad pa sa una.”
Nga modala nato ngadto kang Ferdinand Marcos Jr., kansang plataporma, kon ugaling duna man siya, mao ang pag-normalisa kang Marcos. Sama sa iyang amahan niadtong 1935, naninguha siyang tuboson ang dungog sa iyang pamilya ug panimaslan ang pagkapukan. Sama sa iyang amahan, iyang ginapapas ug ginasulat og usab ang kasaysayan. Gipasanay usab niya ang alamat sa iyang pagka way-kaparotan ug pagka dili-kapugngang pagka presidente niya.
KADTONG NANGALAP og katin-awan nganong laing Marcos na usab ang hayan mahimong presidente moingon nga kini tungod kay napakyas kita sa pagpahamtang sa pamilya sa ilang tulubagon. Wala nato gi-“de-Marcosify” (sa ato pa wala nato gipapas ang mga Marcos) sa atong nasod. Atong gi-distierro ang mga Marcos ug unya gi-welkam nato pagpabalik. Si Julio Teehankee, ang political scientist sa De La Salle, mipasangil sa mga “political elite” nga miabag pagpabalik sa mga Marcos sa gahom pinaagi sa mga eleksiyon. Gibasol niya ang huyang nga sistema sa pulitikanhong partido nga nagatugot sa “authoritarian contamination” sa atong politikanhong kinabuhi. [Buot ipasabot nga misugot kitang maduhiga’g maharihariong pamaagi sa pagmando.]
Ang sociologist sa Ateneo nga si Jayeel Cornelio miingon nga ang mga Marcos hanas na kaayo sa pagtinda og pantasya ug sa panaad nga ibanhaw ang kabantugan. Ang uban mitudlo sa gahom sa salapi, makinarya ug sosyal media nga maoy nakapahagkot kang Junior sa suporta sa kadaghanan. Ilang gihatagag kredito ang iyang mga “image makers” nga nagbaligya kang Junior isip ang lusparon, tab-angon ug dili-makapatayg-langaw nga bersiyon sa iyang amahan. Pwedeng madawat bisan sa mga hakog-og-perlas nga mga matronang ala-Cory. Sama ra nga ang pinakbet nga walay bagnet akseptable sa mga vegans (mga mahiligon sa gulay ug dili mokaog karne).
Ang uban nagpahamtang sa ilang pagbasol sa oposisyon nga walay kahiusahan, kulang sa pondo, ug huyang. Ang uban pa gyud nawad-ag kadasig pagsugakod sa kahidlaw (nostalgia) o paghandom sa kapanahunan sa mga Marcos ug panghunahunang madyikal—ang panaad sa taligsik ni Yamashita o di ba ang Tallano gold— inigkahuman sa eleksiyon. Daghan ang nag-ingon, labina sa mga edukado, nga tungod kana sa way-edukasyong mga botante nga wala managpakakita gumikan sa gabon sa disinformation (pagtuis sa impormasyon). Ang mga hyper-educated mitudlo sa mga puwersang historical sa kalibotan—ang pagkahunlak sa demokrasya sa kalibotan, ang kakulang sa pagsalig sa mga liberal nga elite, ug sa nagkalapad nga kawalay kaangayan nga nagtukmod sa katawhan sa ala-diktadurang pagmando.
Kining tanang mga pagpatin-aw o eksplikasyon adunay bagting sa kamatuoran, apan duna silay gihambin nga pagka komun: “Nagpintura silag dili-makahimuot nga hulagway kanato ug sa atong isigka lungsoranon. Morag kitang tanan nahimong mga pasibong han-okanan sa propaganda sa mga Marcos o sa manipyulasyon sa sosyal media. Nalumay kita sa mga Marcos. O nahimo kitang mga piyon sa usa ka kasaysayan nga dili nato kaugalingong binuhatan. Sa akong pagsaysay sa sugilanon sa akong pamilya, hayan nga ako mismo nahiagom usab niini — gitulisok sa sugilanon nga nagpasaylo sa mga Marcos pinaagi sa pag-ingon nga kitang tanan pulos may kasaypanan, kitang tanan may tulubagon. O dili ba hinoon, walay kabasolanan, kay ang kasaysayan maoy angay basolon. Ang Sayop ANAA sa atong mga bitoon – sa atong kapalaran.
Apan ang pagbatok sa normalisasyon nagkahulogan og pakigbuntog sa mga naratibong nagpahunlak sa tahas sa pagpagahom (empowerment), nagkahulugag walay pagka kontento sa konsolasyon nga gidalit sa paliwanag. Samtang nag-agulo nga nanlimbasog pagsulat niniing akong lecture, nagdamgo ko nga desperado na kaayo kong misulay pagsulat sa uska pirasong papel apan walay tinta nga midagayday sa akong pluma. Natarantar ko, apan samtang nagdugang akong panlimbasog, mipasulabi usab ang akong kapakyas. Kundili man ang akong pluma maoy dili moagi, ang papel umog na kaayo para masulatan.
Mahimo ninyong interpretahon kining maong damgo sa unsay gusto ninyo. Para nako, usa to ka bangungot sa pagka hubo-sa-kagahoman (disempowerment), ang paghunahuna nga bisan asa ako padulong, dili ko makaikyas sa kasaysayan, dili ko makaikyas kang Marcos. Bisan dinhi sa New York.
Mipadayugdog ko sa Fifth Avenue lapas sa Tiffany’s ug akong gihanduraw dili si Audrey Hepburn ang namahaw didto kundili si Imelda Marcos, gipasirhan aron dili mabalda ang pagpamili NIYA og mga alahas nga ang ibayad ATOANG kwarta. Sa may unahan, tupad sa St. Patrick’s Cathedral, naa ang Olympia Towers, diin napanag-iya ni Imelda ang usa ka seven-bedroom nga condominium sa 43rdFloor. Si Severina Rivera, usa ka abogadang Fil-Am nga gitugyanan pagpangalap sa mga katigayonan sa mga Marcos, nagtug-an kanako nga nakakaplag siyag mga painting sa karaang mga master gitagoan ilawom sa mga katre didto. Ang usa kanila, lalang sa French artist nga si Fontin-Latour, gi-auction niadtong 1987 og $400,000.
Sa gabii, kon naa ka sa usa ka habog nga building nga makalantaw sa wanang, ang Manhattan nagasidlak nga morag uska kahon sa mga alahas, nga wala kapugngi ni Imelda ang iyang kamailibgon. Niadtong mga tuig sa Dekada 1980, mipalit siyag upat ka building dinhi, lakip kining mutya duol sa Central Park nga naay kinatumyang bahin nagasiga sa tibuok gabii.,
Mga pila ka tuig ang milabay, naglingkod ko sa usa ka courtroom sa Manhattan para mosaksi sa bista (trial) ni Vilma Bautista, personal nga sekretarya ni Imelda. Niadtong mga tuig sa Dekada 1980. Maampingon nga gihipos ni Bautista ang mga rekord ni Imelda sa iyang mga pag-shopping diin milyon-milyong dolyar ang gi-widrow niya sa Philippine National Bank sa New York para niini. Niadtong panahong nakit-an nako siya, si Bautista niwang na kayo ug lusno na iyang hitsura nga nagsusarasayng naglakat sa courtroom, kanunayng nagsul-ob og itom. Miingon ang korte nga nakakuha siyag upat ka “Impressionist paintings” gikan sa kang Imelda nga townhouse, gibaligya ang kang Monet nga “Water-Lily Pond” sa bili nga $32 ka milyon. Ug namakak niini sa iyang buluhisan. Pagka 2017, ug siya 78 anyos na, nagsugod siya sa iyang sentensyang unom ka tuig nga pagka bilanggo. Sa samang tuig, si Imelda 88 anyos na. Paglabay sa duha ka tuig nagsaulog siya sa iyang ika-90 nga birthday sa usa ka nagdahunog nga party uban sa 2,500 ka tawo sa may sports stadium. Ug yes, gatusan ka partygoers na-food poisoning.
Kining tanan nakasugnod sa akong mga mahilanatong bangungot. Si Marcos usa ka gutom nga multo. Iyang ginahasol atong mga damgo, gihilabtan atong mga panumdoman, ug naglawog kanatog mga paglaom. Ayos lang daw ang tanan. Nabati ko ang multo nga namulong. Ang ikaduhang pagbalik dili usa ka talamuno (murderer) nga tirano (tyrant). Usa lang ka ‘cotton-candy’nga gihagoag lukot-lukot sa mga PR consultant ug mga TikTok nga tigsulsol. Ang akong anak dili si Macbeth. Usa lang siya ka Pinoy Big Brother.
Mahiluna kamo sa La-La Land, usa ka nasod nga walay panumdoman, walay hustisya, walay tulubagon. Mao ray anaa ang way-katapusang laang sa usa ka pamilya. . .ang soundtrack nga si Imelda ang nagadalit.
Panahon na aron pahilomon kining multoha. Ang pagbalik ni Marcos maisip lang nga di-kapugngan kon atong tuhoan nga mao gyuy mahitabo. Kon atong isurender ang atong gahom ug katakos. Kon atong dawaton ang mga paliwanag imbis ang paglihok.
Wala koy personal nga pagdumili o ka way-gusto o unsa diha batok kang Ferdinand Jr. Magulang lang siyag usa ka tuig nako. Wala ko masakit sa kamatuoran nga sa nag-edad siyag 22 nahimo siyang gobernador sa Ilocos Norte, samtang nag-freelancing ako ug naninguhang makatrabaho isip staff sa usa ka mantalaan. Ang akong amahan naghimog sulat nga nag-intrudyos kanako sa usa sa iyang mga higalang editor. Ang editor morag wala matandog o mobilib kaniya ba o kanako. Wala ko makadawat og tubag.
Dili ko makatulog tungod sa gibarogan sa mga Marcos—worldclass nga pangawkaw, pangtortyur, ug pagpamatay—nga walay pag-angkon, walay pagpangayog pasaylo, walay paghinulsol, walay paghunahuna sa pagpahiuli. Bisan gani ang pagbayad og buhis sa kabiling bahandi nga kinawat. Unya, ania sila, nagpaka-aron-ingnong matarong ug mapugnganon, nagsugyot kanato nga magkalma lang. . magpuyo.
Niining gabhiona, may 36 ka tuig nang milabay, nagtindog ko tupad sa lapad nga mga ganghaan (gate) sa Malacanang Palace. Sulod sa pipila ka mga buwan ug semana sa wala pa kining gabhiona, may mga labihan ka hawod-og-pangutok nga mga tigpaniid nagsulti kanato nga walay posibilidad nga mapalayas si Marcos. Apan pagka 1986, napamatud-an nato ang ilang dakong sayop. Ang mga Filipino mibakyaw sa ilang ma-alsahong katakos batok sa kabug-at sa gahom ug mga pwersa sa kasaysayan.
Busa karon, bisan asang dapita kita, angay nato kining hinumdoman: Napalagpot nato ang usa ka diktador. Aw tinuod, nawaldas usab nato ang atong kadaogan pagkahuman, apan wala kana makausab sa kamatuoran nga napapha nato ang usa ka tirano (tyrant). Ang 1986 usa ka katapusan bisan pa man kon dili kini Ang Katapusan. Usa kadto ka higayon sa pagka kahibulongan ug posibilidad. Misantop sa atong isipan ang kasaysayan nga kamulong ginahimo ug nga kita miabag sa pagmugna niini.
Paghimog kasaysayan, misulat si Marcos sa iyang diary niadtong 1971, ug unya, isulat kini. Gihimo nato ang kasaysayan ug pwede ta mousab paghimo. Ug ning higayona, atong panigurohon nga kini ATONG isulat. Atong panigurohon nga i-HUSTO nato. [. . .we should make sure WE write it. We should make sure we RIGHT it.]
READ: Sheila S. Coronel’s MARCOS AND MEMORY: The Past in Our Future
