DAKBAYAN SA MALAYBALAY (MindaNews / Pebrero 20) – Kapin na lang sa usa ka bulan ug Abril na. Didto sa lugar diin ako natawo ug nagdako, panahon kini sa ting-ani ug mga kapistahan sa pipila ka barangay, nga kaniadto tawgon og baryo.
Sa pagbalik-tan-aw, usa kadto sa mga mabulokong yugto sa akong pagkabata. Inig tak-op sa klase, modangop na dayon ako sa akong mga apohan didto sa ilang baryo nga mga tulo ka kilometro lang gikan sa lungsod.
Niadtong panahon nga wala pa ang teknolohiya sama sa silpon ug kompyuter, ambot ba, apan morag halayo na ang tulo ka kilometro, daw padulong ka na sa laing kalibutan. Gawas pa, maihap lang ang traysikel nga namasahero.
Maong adunay dili matukib nga pagbati inig uli nako matag semana aron matambalan ang kamingaw sa among panimalay ug mokuhag ba-ong linabhan nga mga sapot. (Tapolan ko manglaba sa bata pa ko.)
Wala gani elektrisidad sa kabaryohan kaniadto. Swerte na ang adunay petromax, ang bugtong brand sa lantern nga gaas ang itubil. Ang uban nagmantenir lang sa lamparilya nga kung taudtaud kang magpaduol moitom ang sulod sa imong ilong tungod sa asong gikan sa siga niini.
Kay wala may elektrisidad, kasagarang mga tawo sa baryo sayo mangatulog. Mao usab kini ang akong kinabuhi didtos akong mga apohan sa baryo panahon sa “summer”. Sayo matulog ug sayo usab momata, dili aron mag-update sa pesbuk nga layo pa kaayo sa kahimatngon sa mga tawo kaniadto, apan aron manguhag tangkong paras mga baboy, magsusi sa mga pasol kung nakakuha bag halwan o pantat, ug magkuha sa mga kabaw nga gitugway nianang gabii aron ipatuna sa sapa.
Didto nakat-on ako sa pagtanum ug pag-ani sa humay gamit ang garab o sanggot. Sa pagsugod, nakatilawg pipila ka samad akong mga tudlo, nga ako lamang puston og panit sa abaca aron moundang ang dugo ug mapilot ang hiwa. Nakat-on usab ako sa paglubok, pagpalid ug pagsisig sa humay, ug ang pagluto sa bugas nga banabanaon lang ang gidaghanon sa tubig, dili sama karon nga ang kadaghanan nagasalig sa taksanan sa rice cooker.
Pagkatugnaw sa kaadlawon kaniadto, lami pa kaayo ibukot sa habol. Bisan gani sa kaudtohon maagwanta ra ang kainit tungod sa daghang kahoy sa palibot. (Dili pa isyu ang climate change, no?) Apan madani ang imong dalunggan sa taghoy sa kalanggaman nga maoy nagsilbing among alarm clock. Nindot usab tanawon ang yamog ibabaw sa kasagbotan ug mga dahon sa kahoy samtang dili pa mogitib ang kahayag sa adlaw.
Kung aduna may dili nako ganahan sa unang pagpuyo nako sa ilaya, kana mao ang motamak sa bugnawng lapok. Sa kadugayan hinoon, naanad na ang akong lapa-lapa ug dili na bakikaw ang akong linaktan ibabaw sa basakan o lapokon nga agianan, bisan dili sama kapaspas sa ubang bata nga didto nagdako ug nagpuyo.
Nahinumdom ako sa usa ka higayon nga gagmay pa ang among una ug ikaduhang mga anak ug ako silang gidala ngadto sa maong lugar. Nag-ulan sa nilabayng gabii busa lapok ang agianan. Sa among pagbaktas naglisod silag lakaw kay mopilit ang ilang mga tsinelas sa lapok ug nagsige nag reklamo.
Giingnan nako sila nga huboon ang ilang mga tsinelas. “Unsa, huboon?” matud nila sa dakong kakurat. “Oo, huboa aron dili mo maglisod paglakaw,” nitubag ako. Aron sila motoo, akong gihubo ang akong sapatos bisag mahimo kadtong ilakaw ibabaw sa lapok.
Segurado akong wala na silay panumduman nga nahitabo kadto kay linghod pa man ang ilang panuigon niadtong tungora. Gawas pa, semento na ang ilang giagian matag adlaw, ang ilang mga tiil ug kamot dili kanunayng mahugawan sa yutang nagahatag og kinabuhi.
(Ang MindaViews mao ang opinyon nga seksyon sa MindaNews. Mahimong makighisgot kang H. Marcos C. Mordeno pinaagi sa hmcmordeno@gmail.com.)
