Sumala sa tradisyong binaba, ang Zamboanga gikan sa pulong “saboan,” o tukon, nga nahimong “samboangan,” o dunggoanan. Gitawag usab kining Jambangan nga sa kadugayan nahimong Zamboanga. Ang mga lumad sa Zamboanga mao ang mga Subanon, mga tawong nagpuyo sa suba. Aduna usay mga Samal o Badjao. Sa wala pa ang mga katsila, ang Zamboanga ubos sa gahom sa Sulu. Tungod sa estratehikong lokasyon sa Zamboanga nga nahimutang sa tumoy sa Zamboanga peninsula, giyak-an ni sa mga katsila ug gitukorag kuta. Mao niy ilang panukaran sa pagpanulong ug pagkolonisa sa katawhan sa Mindanaw.
Ang unang kuta gitukod sa mga katsila sa Caldera Bay niadtong 1598, apan wala madugay, ila ning giabandona. Mibalik ang mga katsila niadtong 1635 ug gitukod ang Fort San Jose sa lugar nga karon maoy sentro sa Zamboanga City. Niadtong 1662, mialsa balotan ang mga katsila aron tabangan ang Manila kay gihulga nga sulongon sa piratang Insek nga si Koxinga.
Mibalik ang mga katsila sa Zamboanga niadtong 1718 human sa 56 ka tuig nga pagkawala. Nagtukod na sab silag kuta nga ilang ginganlag Real Fuerza de Nuestra Señora del Pilar de Zaragosa. Nakompleto ni sa tuig 1719 ug karon nailhan sa ngalang Fort Pilar.
Tungod kay ang garison sa Zamboanga daw usa ka balaraw nga mitaop sa teritoryo sa mga sultanato sa Jolo ug Magindanaw, nahimo kining target sa mga atake sa mga Moro. Sa wala pa mahuman ang unang kuta, gisulong kini sa kapin 5,000 puwersang Moro niadtong 1636. Apan tungod kay ang mga katsila adunay mga kanyon, napildi ang mga Moro. Daghan pang atake ang gilusad sa mga Moro apan walay milampos sa pagpukan sa kuta sa mga katsila.
Ang Zamboanga maoy nahimong sentro sa mga katsila sa Mindanaw. Mao ni ang ikaduhang kinadak-ang estasyong pangdagat human sa Cavite. Gikan dinhi, bisag asa manulong ang mga katsila aron manakop sa kayutaan sa mga Moro ug lumad. Klase-klaseng tribu ang nagsagol sa Zamboanga tungod kay gikan sa lain-laing lugar ang mga netibong sundalo nga girekluta o kaha gipugos pagpasundalo sa mga katsila. Nadugangan pa sila sa mga tawo nga gilabay sa Zamboanga, ang mga eksayl nga naay kasong kriminal o kaha politikal sa Luson o Kabisay-an. Aron sila magkasinabot, magkinatsila sila sa ilang estorya, ug kay dili lagi kahibalo, namugna ang dilang chavacano nga nakabase sa dilang katsila. Mao ni ang sinultian karon sa mga netibo sa Zamboanga.
Tungod tingali kay ang kadaghanan sa mga tawo sa Zamboanga nagtrabaho alang sa mga katsila ug nga gilibotan silag mga tribung kontra sa mga katsila, napugos sila nga mahimong loyal sa mga katsila. Wala kunoy nahitabong mga pag-alsa batok sa mga katsila sa Zamboanga. Kon aduna man, dili apil ang mga netibong Zamboangueno, kondili kadtong mga eksayl o kolono lamang. Busa sa munisipiyo sa Zamboanga nakadisplay ni nga berso: Espana con fe sencilla/ se confunde en un abrazo/ con esta valiente villa,/ que es un glorioso pedazo/ del corazon de Castilla. “Sinsero ug masaligon, gigakos sa Espanya kining lungsod nga maisog, usa ka bahin sa kasingkasing sa Katsila.”
Hinuon, niadtong rebolusyon sa naghinapos nga dekadang 1890, miulbo usab ang pag-alsa sa Zamboanga. Sa kataposan, ang mga molupyo sa Zamboanga mitapon ra sa katawhan sa tibuok kapupud-an aron palagpoton ang mga banyagang katsila. Si Vicente Alvarez maoy nangulo sa maong pag-alsa. Gipili siyang unang presidente sa rebolusyonaryong gobyerno sa maong siyudad.
Mipuli ang mga amerikano isip kolonayser sa Pilipinas. Dinhi sa Mindanaw, ilang gihimong kapital ang Zamboanga sa Moro Province nga naglangkob niining lima ka distrito: Zamboanga, Lanao, Sulu, Cotabato, ug Davao. Ang labing mauswagon niining lugara mao ang Zamboanga. Dinhi naglingkod ang gobernador sa Moro province ug dinhi usab nakabase ang ilang kinadak-ang armadong puwersa sa Mindanaw.
Kulba ang rekord aning mga puwersang kano sa unang mga tuig sa ilang pagsakop diris Mindanaw. Sa Jolo, kapin 500 ka mga tigulang, babayeg, bata nga midepensa sa Bud Daho ang ilang gimasaker, samtang sa Davao del Sur, naglusad silag huwes de kutsilyo batok sa mga Lumad isip panimalos sa pagkapatay kang Davao District governor Edward Bolton niadtong 1906.
Sa paglabay sa panahon, midaghan ang mga setler sa Zamboanga peninsula, ilabi na gikan sa Cebu, ug busa sa hinay-hinay ang dakong bahin sa Zamboanga binisaya nag sinultian. Apan ang mga dako-dako sa lungsod naningkamot aron ipatunhay ang chavacano. Sa TV (ug sa ilang radyo?) karon sa Zamboanga, chavacano ang gamit sa ilang pagbalita. Daghan na sab ang mogamit og chavacano sa mga molupyo, bisag bisaya silang dako.
Pag-abot nimo sa ilang tugpahan, tagboon ka niining anunsyo: “Zamboanga, the only Latin City in Asia.” Dugang ni sa iyang bansag isip siyudad sa mga bulak.
Gawas sa Pasonanca Park, ang usa sa mga lugar nga bisitahonon sa Zamboanga mao ang Fort Pilar, ang karaang kuta sa mga katsila. Gihimo na kining museyo. Ang labing pamosong parte niini mao ang pinabugdong bahin sa pader nga naghulagway sa imahen sa Nuestra Senora del Pilar de Zaragosa. Nabaniog nga milagroso ang maong imahen, ug dili lamang mga Kristiyano, kondili hasta ang mga Muslim ug Buddhist, moduaw sa maong lugar aron makadawat og kabulahanan kondili man milagro gikan sa Birhen sa Pilar.
Bisan sa panahon na sa republika, ang Zamboanga mao gihapon ang kinadak-ang base sa Southern Command sa Philippine Army, nga karon nabahin na ngadto sa duha: ang una nakabase gihapon sa Zamboanga, samtang ang ikaduha nakabase sa Dabaw. Unta lain na ang mga kontra nga pakigbatokan sa atong sundalo dihas Zamboanga, apan daw gi-replay lang nato ang atong kasaysayan. Kay ang ilang kontra mao lang gihapon tong mga sakop sa tribu nga kaniadto misukol sa mga katsila ug amerkano.
Makasubo palandongon nga sa palibot sa Zamboanga (ug sa ubang dapit sa Mindanaw) nagpadayon ang kagubot. Matag karon ug unya kalit lang moulbo ang kasamok, nga nanukad sa dugay nang mga mulo sa mga tumindog dinhing dapita.
Sa laktod, daghang mga Moro ang wala malipay sa ilang kahimtang sa Pilipinas, ug kusog gihapon ang demand alang sa ilang kaugalingnan.
Sa komperensyang gitigayon niadtong 2 Mayo 2007 sa Ateneo de Zamboanga nga gipasiugdahan sa tulo ka reliyohosong grupo, ang Heswita, Marist, ug Oblate, namensyon didto nga ang tanang solusyon sa pagsulbad sa kagubot wala maghimpos. Pipila na ka peace talks ang gihimo ug pipila na ka peace agreements ang nalatid, apan hangtod karon, gubot lang gihapon sa Mindanaw.
Ang mga partisipante sa komperensya gikan sa mga kolehiyo ug unibersidad nga gidumala niining mga relihiyoso. Ang ilang tumong: Sa unsang paagi nga ang akademya makatabang sa pagpatunhay sa kalinaw sa Mindanaw.
Usa ka obserbasyon ang sa tan-aw nako importanteng palandongon: walay usa ka kailhanan (kun identity) ang Mindanaw. Dili kita usa ra ka katawhan. Nabahin kita sa tulo ka dakong grupo: settler (Kristyano), Moro, ug Lumad. Kining tulo ka dakong grupo nabahin pa gyod ngadto sa pipila ka grupo. Pananglit, ang Moro nabahin ngadto sa Tausug, Magindanaw, ug Maranaw.
Ang mayoriya karon mao ang settler/Kristyano. Ang pangutana, hangtod asa kutob ang ihatag natong mga mayoriya sa mga demand sa Moro? Unsay atong panlantaw mahitungod sa otonomiya ug sesesyon alang sa mga Moro? Ang mga tubag niini maoy mohukom kon magpadayon o dili ang kagubot diris Mindanaw.
Kanus-a kaha nato makita ang streamer nga motagbo nato sa tugpahan sa Zamboanga nga nag-anunsyo: “Syudad sa Kalinaw?” (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka propesor sa Ateneo de Davao University. Usa siya ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
