DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/12 Enero) – Makahinumdom ko sa estorya sa akong kadorm nga nakaadtog Taiwan sa tunga-tunga sa dekada 1960. Paskang purdoya kuno sa Taiwan. Ang buring didto modawat kunog bayad nga usa lang ka pirasong sabon nga humot!? Ayaw ganig tinonto, nako pa. Lagi, niya pa. Ug iyang gipanghambog ang daghang baratong pirate textbook nga iyang napalit sa Taiwan. Iya ning ginegosyo sa eskuylahan kay mahal kaayo ang among mga textbook. Niadtong panahona, ang dolyar balor og duha (o upat?) ka pesos. Ang pamasahe sa dyip, diyes sentimos.
Hangtod sa unang mga tuig sa 1970, daghang Indonesian ang miday-o sa Mindanaw kay nainila nga daghag katrabahoan dinhi. Manarbaho silag pipila lang ka bulan ug mouli na nga magbitbit og mga sanina, kaldero, ubp. Naghornal sila sa mga plantasyon sa lubi o kaha nagleborer sa mga galingan sa Cotabato ug Dabaw. Tungod kay mga illegal alien, mas ubos ang ilang sweldo, pero bisan pa, naa gyod silay madala pag-uli nila. Tungod sa ilang kadaghan, gi-repatriate sila sa atong kagamhanan pauli sa Indonesia niadtong dekada 1960. Hangtod karon, daghan pang Indonesian ang nahabilin sa Pilipinas.
Karon, ang mga Pinoy na ang moday-o sa tibuok kalibotan aron mangitag trabaho – ang mga overseas Filipino worker (OFW). Kadaghanan kanila mga propesyonal, apan ang ilang trabaho domestic helper, caregiver, leborer, ubp. Dili lamang sila mangadto sa Uropa, US, ug Middle East, kondili hasta usab sa mga silingang nasod sama sa Taiwan, Korea, Malaysia, Singapore, ubp.
Ang pangutana: Nganong arang-arang man ang atong kahimtang kaniadto ug mayukmok man kaayo ang atong mga silingang nasod? Ikaduhang pangutana: Nganong milambo man sila ug kita na man hinuon ang namayukmok karon?
Aron matubag ang unang pangutana, kinahanglan tan-awon nato ang kasaysayan. Gawas sa Thailand ug Hapon, ang mga nasod sa Asya nahailalom sa kolonyal nga kontrol sa mga langyaw sugod 1500 hangtod sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan sa dekada 1940. Ang Taiwan ug Korea ubos sa Hapon, ang Pilipinas sa US, ang Malaysia ug Singapore sa Britanya, ang Indonesia sa Dutch, ang East Timor sa Portuges, ug ang Indochina (Vietnam, Cambodia, ug Laos) ubos sa Pransiya. Bisan ang higante apan dunot nga Tsina gitagod-tagod sa mga gamhanang nasod.
Angay sabton nga ang pangolonya uska daotang proyekto sa mga kolonayser. Kining mga kolonayser nagkontesay lang sa pagpahimulos sa mga tawo ug rekursos sa ilang kolonya. Kon makatilaw og mumho ang mga netibo, aw, maayo. Kon dili, wala silang paki. Sa han-ay sa mga kolonayser, ang US maoy labing episyente sa pag-eksployt sa iyang kolonya. Dinhis Pilipinas natukod ang daghan ug halapad nga mga plantasyon sa lubi, abaka, tubo, goma, pinya, ubp. Nabulahan ang mga asyenderong Kano ug ilang lokal nga partner, pero sa laing bahin, napiskan usab sa debelopment ang yanong mga Pinoy nga dugayng nag-ilaid sa bulok nga panggamhanan sa parasitikong mga Katsila.
Sa tanang kolonayser, ang Dutch kuno ang labing ngil-ad og pamaagi. Aron mamonopolisa niini ang spice trade sa nutmeg ug clove, gipuo sa mga Dutch ang mga kahoy sa ubang isla sa Indonesia ug gilimita ang pagpananom niini sa piniling mga lugar. Daghan kunong nangamatay nga mga netibo sa Indonesia, nga maoy nagsugnod sa mga slave raid sa Pilipinas. Ang mga dinakpan gibaligya isip ulipon didtos mga plantasyon sa mga Dutch sa Indonesia.
Ang Timor Leste (East Timor) karon paskang purdoya. Wala gyoy gikontribyut ang mga Portuges sa pag-imprub niining nasora. Gisuyop, gihigop, gisupsup, ug gilamon sa mga Portuges ang tanan nilang mapahimuslan sa Timor Leste. Kining mga Hapon, otro sang balasubas nga kolonayser. Ang Korea nga uska karaang gingharian ilang gikolonays ug gihimong tinubdan sa leborer, sundalo, ug hilaw nga mga materyales. Mao na hangtod karon nagdumot ang mga Korean sa mga Hapon.
Sa pagbukas sa 1950, ang Pilipinas arang-arang og kahimtang kaysa atong silingang nasod tungod kay mas halapad ang kolonyal nga ekonomiya nga gitukod sa mga Kano. Daghan tag plantasyon nga nanginahanglan og daghang trabahante. Naglaway intawon ang atong mga silingang nasod nga magtan-aw nato. Ang uban kanila wala pa gani kalingkawas sa mga kolonayser. Apan sa misunod nga mga dekada, hinay-hinay ta nilang gibiyaan sa kontes sa kalamboan. Karon, kita na ang gitawag og sick man of Asia. Naapsan sa Taiwan, sa Korea, sa Singapore, sa Thailand. Milagro, giapsan sab ta sa Tsina nga kaniadto morag hopeless case. Iya ganing gilampaso karon ang tanang ekonomiya gawas sa US. Naunsa man diay ang Pilipinas?
Nalansang ta sa kolonyal nga ekonomiya nga giplastar sa mga Kano, samtang ang atong mga silingang nasod miaginod, mikamang, mitakiang, mitikangkang, mikatkat, mikumpayot, ug milabyog padulong sa industriyalisasyon. Sa laktod, ilang gibalibag sa Bankerohan River ang kolonyal nga ekonomiyang giugbok sa ilang agalong kolonayser ug gigakos ang modernisasyon ug industriyalisasyon.
Gisugdan sa Taiwan ug Korea ang ilang industriyalisasyon sa walay ukon-ukon nga pag-implementar sa reporma sa yuta. Gibungkag nila ang dagkong mga asyenda ug gitangtangag mga bangkil ang mga agalong yutaan nga kalagmitan usab mga warlord. Gidasig sa gobyerno nga mahimo silang mga negosyante ug industriyalista, samtang gitabangan usab ang mga mag-uuma sa mekanisasyon sa mga uma. Sa planadong paagi, gitukod nila ang mga importanteng industriya aron manganak og ubang industriya, planta, paktorya, ug ubang pagamaan. Sa Korea, mihukom sila sa pagtukod og ilang kaugalingong steel industry ug shipbuilding industry luyo sa pagsupak sa International Monetary Fund ug World Bank (IMF-WB). Wala sila mahadlok nga makigkompetensya sa mga Hapon nga mas abante na kaayo sa maong mga industriya.
Kining prosesoha giagian usab sa Hapon niadtong mga tuig 1840. Nakita sa Emperador sa Hapon nga pilde sila sa teknolohiya sa mga Kasadpanon, ug aron dili sila kabay-an sa mga puting kolonayser, gilusad nila ang modernisasyon nga nagsugod sa reporma sa yuta. Tungod sa ilang tiningob ug hiniusang desisyon, tulin ang industriyalisasyon sa Hapon. Nasayod na ta unsay nakab-ot sa Hapon sa misunod nga mga katuigan.
Klaro sa kasaysayan aning mga nasora nga ang ilang gobyerno maoy nanguna sa pagplano ug maoy nangusog sa pagpatuman sa mga proyekto sa kalamboan. Ug busa sila miuswag. Sa kaso sa Pilipinas, ang atong mga lider sa politika nga ang kadaghanan mga agalong yutaan usab, kontento na sa ilang negosyo sa plantasyon sa lubi, tubo, ubp. Kontento sila sa atong kolonyal nga industriya nga limitado gihapon sa pagmina og mga metal aron ieksport nga hilaw nga materyales. Karon, tibuok bukid ug baybayon na sa Pilipinas ang ginahabhab sa mga makina ug industriya sa ubang nasod aron himoong mga kotse, eroplano, TV, tren, kompyuter, selpon, ubp. Imbes kita ang mohimo niining mga butanga aron daghan ang mahatagag trabaho, ang mga langyaw na hinuon ang nakabenepisyo. Pagka abunda sa kinaiyanhong bahandi sa Pilipinas, apan pagka purdoy sa mga tawo. Kita na ang maglaway magtan-aw sa Taiwan ug Korea.
Klaro nga ang unang basolon sa pagkaut-ot sa Pilipinas mao ang atong gobyerno nga walay pagpakabana sa mahago, makuti, ug malungtarong plano sa kalamboan. Sama sa gihimo sa mga gobyerno sa atong mga silingang nasod, gigamit unta sa atong gobyerno ang mga gahom nga natingob kaniya aron maindustriyalays ang Pilipinas pinaagi sa pagdasig ug pagsuporta sa atong mga negosyante ug industriyalista ug tanang sektor sa katilingban sa pagbugtaw sa industriyalisasyon. Kada presidente magpasiatab sa ila kunong mga kalamposan, pero sa batakan, palpak silang tanan sa pag-industriyalays sa atong nasod ug paghaw-as sa atong katawhan gikan sa kawad-on.
Karong bag-o nadani ang akong pagtagad sa uska artikulo mahitungod sa road map kun mapa sa dalan sa kalamboan sa ekonomiya sa Pilipinas. Gititulohan kinig Arangkada Philippines 2010. Pagbasa nako, mga langyawng korporasyon (Joint Foreign Chambers – JFC) diay ang adunay mapa sa dalan padulong sa ekomikanhong kalamboan sa Pilipinas. Hah? Hain ang inisyatiba sa atong gobyerno? Hain man ang Mapa sa Dalan sa ATONG gobyerno alang sa ATONG ekonomikanhong kalamboan? Pagka na lang ning atong gobyerno.
Sumala sa JFC, pito ka industriya kuno ang adunay kinadak-ang potensyal sa pagpauswag sa nasod. Gibansagag “Seven Big Winners”, kini mao ang: (1) Agribusiness, (2) Information Technology-Business Process Outsourcing, (3) Creative Industries, (4) Infrastructure, (5) Manufacturing and Logistics, (6) Mining, ug (7) Tourism, Medical Travel, and Retirement.
Wala koy detalye sa espisipikong action plan sa matag sektor nga gitala sa itaas. Apan maobserbahan nato nga numero uno gihapon sa prayoridad ang agribusiness. Buot ipasabot, ang karaang kolonyal nga ekonomiya sa mga plantasyon. Ang ikaduha, Information Technology-Business Process Outsourcing – mao ni ang sosyal nga termino sa call center. In fairness, daghang napatrabaho sa mga call center, moabot og 300,000 ka tawo diris Pilipinas, apan hangtod lang sila sa pagtubag sa telepono. Gamay ra kaayo ang namugnang taas nga matang sa trabaho dinhi, sama sa programmer ug, kon akoy magbuot, paghimog kompyuter ug susamang produkto! Ambot unsay buot ipasabot sa creative industries, basig handicraft, entertainment, o fashion? Interesado kaayo ko unsang “manufacturing” ang ilang debelopon, samtang nasayod ta unsa ang mining– ang pagkutkot sa atong mga yuta, bato, ug balas aron suyupon paggawas. Dili kita ang madebelop ani, kon dili ang mga langyaw!
Nagtuo kong dako ang potensyal sa turismo, apan kinahanglan debelopon nato ang mga dalan padulong sa mga tourist spot. Komentaryo pang Pareng Berto, korek, imbes magsige tag buslot ug ayo sa atong mga dalan sa syudad matag eleksyon! Angay sab tukoron ang ubang tukmang estruktura didtos mga tourist spot aron makadanig mga turista. Labaw sa tanan, ang atong kita sa turismo angay idaro pagbalik aron kita maindustriyalays. Ang industriyalisasyon lamang ang tinuod nga makapaarangkada sa Pilipinas.
Niadtong 1960, ang atong per capita income (PCI) ikaduhang kinatas-an sunod sa Hapon. Niadtong 2009, naapsan ta sa Indonesia. Sa tuig 2014, labwan kuno tas Vietnam nga niadtong mga 1970 ang tanang mga syudad gipolbos sa mga Kano. Gilusad ang Arangkada Philippines 2010 aron kuno mapataas ang atong produksyon. Lakip sa Arangkada 2010 ang mga rekomendasyon nga angay buhaton sa atong gobyerno. Mugnaon kuno ang uska nasodnong sikolohiya aron moimprub ang atong competitiveness, ug maggunitay ang gobyerno ug pribadong sektor aron buntogon ang korapsyon. Molampos ba ang tumong sa Arangkada 2010 o maunlod na ta sa Dagat Pasipiko?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
