DAKBAYAN SA DABAW (Hunyo 10) — Daghang klaseng diktadura ang maobserbahan nato karon sa kalibotan. Naay diktadura sa uska tawo (nga suportado sa military), naay diktadura sa monarkiya kun hari, diktadurang militar, ug diktadura sa uska partido politikal. Naa pay ubang klaseng diktadura, pero kining upat tingali ang mas dali makita.
Daghang gobyerno sa Middle East mahulog ubos sa diktadura sa uska tawo sama sa Libya, Syria, Tunisia, Yemen, Egypt, ubp. Dayag na lang, suportado sila sa military. Ang kadaghanan, kondili man tanang, monarkiya sa Middle East mga diktadura usab tungod kay adunay absulotong gahom ang ilang mga hari. Ang mga ehemplo niini mao ang Saudi Arabia, Bahrain, ug Iran (sa wala pa napalagpot ang Shah niadtong 1979).
Sa Asya, ang labing klarong diktadurang militar mao ang Myanmar (Burma), diin ang naghupot sa gahom sa gobyerno mao ang mga heneral sa ilang army. Wala pa gyod nila buhii ang ilang hugot nga pagkontrolar sa gobyerno sukad sa ilang pagkudeta sa 1962. Sa mga tuig 1970-1980, daghang nasod sa South America, ilabi na ang Chile ug Argentina, ang gidumala sa mga diktadurang militar.
Ang North Korea maoy ehemplo sa uska diktadurang gihuptan sa uska partido politikal, ang Workers Party of Korea. Walay eleksyon-eleksyon didto sukad 1945. Ang Tsina usab uska diktadura sa uska partido politikal, ang Partido Komunista sa Tsina. Ang ilang gobyerno gidekoreytan og mga independenteng partido kuno, apan silang tanan ubos sa gahom sa mga komunista.
Ang mga nasod sa Eastern Europe kaniadto, lakip ang ilang lider nga Union of Soviet Socialist Republics (USSR, kon mub-on, Russia), pulos mga diktadura sa uska partido politikal. Silang tanan nangahagsa sukad sa mga tuig 1990 ug karon nagaeksperimento sa demokrasya ug gawasnong eleksyon.
Daghang gobyerno sa Middle East ang gipadagan sa mga diktadura sa monarkiya human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan (1945). Kadaghanan kanila suportado sa ilang kanhing agalong kolonyal. Apan sa kadugayan, nailog sa ubang mga grupong politikal ang gobyerno ug nahimo silang republika. Ang mga monarkiya nga nahimong republika sa Middle East mao ang Egypt (1953), Iran (1979), Tunisia (1957), Libya (1969). Napalagpot ang hari pinaagi sa kudeta sama sa Libya o pinaagi sa rebolusyon sama sa Iran.
Napalagpot tuod ang mga despotikong hari, apan ang mipuli mga despotikong diktador usab nga nagpakahari. Ang uban kanila suportado gihapon sa ilang kanhing agalong kolonyal, sama sa Egypt, Tunisia, ug Yemen. Apan adunay pipila nga kontra kaayo ang mga Amerkano ug European tungod sa ilang kasinatian sa pagka kolonya ug sa padayong pagpanghilabot sa mga kolonayser sa ilang nasod. Ang Libya, Iran, Syria, ug Iraq (sa panahon ni Sadam Hussein) maoy ehemplo sa mga nasod nga naglagot sa mga Kasadpanonng kolonyal.
Duha ang dakong isyu batok sa bisan unsang klaseng diktadura: una, ang pagtingob sa gahom sa uska tawo, pamilya, o partidong politikal, ug ikaduha, ang walay puas nilang pag-plunder kun pangulimbat sa bahandi sa nasod.
Sa sistemang diktadura, walay laing tingog ang puydeng madunggan kondili ang diktador nga tawo, pamilya, o partido. Sila ang magbuot-buot sa tanang aspekto sa katilingban. Ang ilang gusto maoy balaod. Ang tanang mosupak pahilomon, hulgaon, presohon, tortyuron, eksaylon, o likidahon. Dili sila magpanuko sa pagmasaker sa daghang tawo aron mapabilin sa gahom. Mas dugay sila sa gahom, mas modukot sila sa ilang pwesto. Mahubog sila sa gahom. Abi nila sila ang tag-iya sa nasod, o sila ang nasod, nga kon mawala sila, maalaot ang nasod. Ug busa kapit-tuko sila sa puwesto ug mogamit og bangis nga mga paagi aron magpabilin sa gahom.
Ug kay naanad sa gahom nga walay makapugong, sila usab ang nagbuot-buot sa paggunit sa bahandi sa nasod. Ilang giangkon ang tibuok bahandi sa nasod nga ilang kaugalingong bahandi. Mao kana ang kahimtang sa mga monarkiya sa Middle East nga pulos mga absolutong monarkiya. Kulba kaayog lifestyle kining mga tawhana, lupig pa ang monarkiya sa Uropa kinsa karon nagadawat na lang og mga alawans gikan sa gobyerno. Sa Middle East, ang mga royal family maoy magdikta sa parlamento ug maoy magbuot kon pilay ilang ibahin ngadto sa ilang katawhan.
Sa laing bahin, ang kadaghanan sa mga diktador sa mga republikang nasod nag-astang hari ug nagpuyo nga harianon. Mora na silag royal family. Sa Libya ug Syria, ang gahom ginapasa gikan sa amahan ug anak. Ang ilang pamilya naghupot og mga importanteng puwesto sa gobyerno ug nagamonopolyo sa negosyo. Sa kadugay nila sa puwesto, bilyon-bilyon ang ilang nahabhab gikan sa panudlanan sa nasod. Dili kaha ka matental nga nakatiwangwang ang tanang kita sa gobyerno ug ikaw ang naghupot sa absolutong gahom?
Karong bag-o, sa pag-ulbo sa kanasorang Arabo sa Middle East, nayagyag ang kamatuoran nga ang mga diktador sa Tunisia ug Egypt pulos nangabusdik sa bilyon-bilyong kurakot. Ang presidente sa Tunisia nga si Zine El Abidine Ben Ali naglingkod sa puwesto sukad sa 1987 ug napalagpot niining Enero 2011. Dihang miikyas siya ug ang iyang pamilya padulong sa Saudi Arabia, ilang gihakot ang daghang kuwarta, alahas, ug bulawan. Karon, nag-atubang si Ben Ali og mga kaso, apil ang pagpatay sa mga demonstrador ug drug-trafficking. Ang iyang mausik-usikong pamilya ug kanhi mga ministro adunay mga kaso usab.
Sa Egypt, ang ilang presidente nga si Hosni Mubarak napalagpot niadtong Pebrero 2011 human sa 30 ka tuig nga pagka diktador. Karon, si Mubarak nga 82 anyos, ang iyang mga anak, ug pipila ka opisyal, gipangpreso sa Egypt ug nag-atubang og mga kaso sa korapsyon. Otro pod ning lidera nga naghakot of bilyon-bilyong kuwarta. Tan-awon nato unsay resulta sa mga kaso batok niining mga diktador.
Kining duha ka diktador suportado sa mga European ug Amerkano. Gani, gusto untang tabangan sa Pransiya si Ben Ali sa sinugdanan sa kasamok sa Tunisia, apan miatras sila, tingali sa kaulaw dihang naamgohan nilang malukpanon ang kasuko sa mga tawo sa Tunisia batok sa ilang lider-diktador.
Sa pagsulat niini (Hunyo 2011), padayon pa ang gera sibil sa Libya. Ang ilang diktador didto mao si Muammar Qaddafi nga naghupot sa gahom sulod sa 41 ka tuig. Sumala sa mga analyst, napalambo pod baya ni Qaddafi ang Libya. Apan higpit usab ang iyang pagpadagan sa Libya ug nahimong royal family ang iyang pamilya. Ang iyang mga anak naghupot sa importanteng puwesto sa gobyerno, ug dayag na lang, bilyon-bilyon usab ang ilang nahagkom gikan sa nasod.
Kini si Qaddafi ilado sa iyang pagbatok sa Kasadpanong kolonyalismo. Karon, tungod sa iyang minangtas nga pagpitol sa mga protesta batok kaniya, nakakitag rason ang iyang mga kontra aron manghilabot sa kaguliyang sa Libya. Ang Amerika ug North Atlantic Treaty Organization (NATO) nga nakabase sa Europe maoy nangulo sa pagpamomba sa mga piniling target sa Libya, lakip ang mga tagoanan ni Qaddafi. Nakuha man ugod nila ang mandato gikan sa United Nations aron protektahan ang mga sibilyan gikan sa kabangis ni Qaddafi. Apan dili na lang pagprotekta sa sibilyan ang tumong niining koalisyon sa mga Kasadpanon, gusto nilang palagpoton na gyod si Qaddafi, o kaha patyon.
Sa laing bahin, igo lang gisaway niining koalisyong Kasadpanon ang ilang mga bata-bata: si Hamad ibn Isa Al-Khalifa, ang hari sa Bahrain, ug si Presidente Ali Abdullah Saleh sa Yemen. Kining mga lidera bangis usab nga misumpo sa mga demonstrayon batok sa ilang rehimen. Wala pay aksyon ang koalisyon batok sa lider sa Syria, si Bashar Al Assad, kinsa bangis kaayong mipitol sa mga demonstrasyon batok sa iyang rehimen. Kining mga Assad namora na sab og harianong pamilya. Ang iyang amahan, si Hafez Al-Assad nahimong diktador sulod sa 29 ka tuig, ug dihang kini namatay, siya ang mipuli niadtong 2000.
Ambot kinsang diktador ang wala moburot sa kadato. Sa mga bag-ong nademokrasya, morag ang mga lider ra man sa South Korea ang nakasohan og korapsyon. Si Lee Kuan Yew kaha sa Singapore? Ang pamilya ni Chiang Kai Shek sa Taiwan? Naa kahay nadato sa mga lider ug ilang pamilya sa Tsina? Sa North Korea, klaro ang mga pribilehiyong gitamasa sa mga Kims tungod sa ilang puwesto isip mga pangulo. Naa kaha silay personal nga bahandi? Si Fidel Castro sa Cuba, nadato kaha? Tiaw mo nang gikan 1959 hangtod 2008 (49 ka tuig!) siya ang diktador sa Cuba, ug karon iyang gipasa ang gahom ngadto sa iyang igsoong si Raul Castro.
Sa kaso sa Pilipinas, si Marcos, nga nahimong diktador sa panahon sa martial law niadtong 1972-1986, natala nga usa sa labing kurakot nga lider sa tibuok kalibotan. Hangtod karon, sige pag pangita ang atong gobyerno sa giingong bilyon-bilyon niyang hidden wealth. Pila na kahay nasilotan sa iyang mga bata-bata nga responsable sa mga ngilngig nga kalapasan sa tawhanong katungod?
Apan sumala sa nahitabo sa Pilipinas, sa Eastern Europe, ug karon sa Middle East, walay diktadurang molungtad. Sa madugay o sa madali, mapuno ra gyod ang mga tawo ug sila molihok aron pukanon ug paninglan ang mga mangtas nga nagadumala kanila. Sa Chile ug Argentina sa South America, ang ilang mga lider-militar niadtong mga tuig 1970-1980, karon nag-atubang og daghang kaso sa paglapas sa tawhanong katungod. Gikan sa pangulo, sama ni Pinochet sa Chile, hangtod sa ilang mga heneral ug tanang opisyal nga nahilambigit sa paglapas sa tawhanong katungod gipanglutos aron patubagon sa ilang daotang mga binuhatan.
Suwerte sila kay igo lang kasohan ug presohon. Si Anastasio Somoza, ang diktador sa Nicaragua, giasasineyt niadtong 1980, ug si Nicolae Ceausescu, ang diktador sa Romania, lakip ang iyang asawa, gibitay niadtong 1989. Walay maayong padulngan ang mga diktadura.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
