DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 27) — Naghatag kog tok sa nasodnong komperensya sa National Archives of the Philippines nga gitigayon sa Grand Men Seng niadtong Agosto 9, 2011. Ang akong topic, “Records, Democracy, and Indigenous Peoples.” Dili na man unta ko nagadawat og mga imbitasyon nga mohatag og bisan unsang tok aron makakonsentreyt kog sulat (kuno), apan wala kuno silay laing makitang mohisgot sa mga Lumad. Gusto man ugod sa ilang Executive Director nga si Victorino M. Manalo nga palapdon ang kahulogan sa “records” aron maapil ang unsa mang mga rekord sa mga Lumad sa mga arkibo kun archives – buot ipasabot, tipiganan sa mga record – sa gobyerno. Unya kay duol man gyod sa akong kasingkasing ang hisgotanang Lumad, na hala, misugot na lang ko.
Nako pa, ang akong interes sa mga Lumad nagsugod sa dihang nagtuon pa ko sa elementarya ug hay eskol sa Tagum. Makita nako ang mga Mansaka sa mga kadalanan sa Tagum nga nagsuot sa ilang mabulokong mga sinina ug dekorasyon sa lawas, lakip ang nagbitay nga patina, ang lingin nga breastplate nga ginama sa pilak. Nianang mga panahona usab (mga ulahing bahin sa 1950 ug unang bahin sa 1960), nahimong unod sa mga lokal nga mantalaan ang kagubot sa Davao del Sur tali sa mga Blaan ug mga setler. Kining mga hitabo nagamit nako isip materyal sa akong unang mubong sugilanon nga nag-ulohag “I am one of the mountain people” nga akong nasulat sa 1970.
Dihang gihimo nako ang akong ikaduhang libro (Davao: Reconstructing history from text and memory, Research and Publication Office, Ateneo de Davao University, 2005) nakahinumdom ko sa kagubot sa Davao del Sur kalabot sa mga Blaan. Ako ning gilakbitag hisgot sa tsapter mahitungod sa mga tribu sa Dabaw nga nag-ingon: Ang mga Blaan iladong isog ug nakigkombate sa mga setler ug militar kaniadto.
Nabasa ni retired Judge Roberto Q. Canete ang akong libro ug iya gyod kong gipakigkitaan sa akong opisina sa Tambara sa Ateneo aron ingnan nga kulang kaayo ang akong gisulat mahitungod sa mga Blaan. Diay, kay siya ang abogado sa mga Blaan sa Sulop, Davao del Sur, nga nahilambigit sa kagubot sa mga tuig 1960. Niya pa, dili to simpleng kagubot, uprising to, kun pag-alsa sa mga Blaan. Iya kong gidad-an og bagang file sa maong kaso ug didto nabasa nako ang mga ngalan sa mga akusadong Blaan, sama nila ni Lapnayan (Lafnayan), Tiwaro, Mongkil, Ontik, Daye, Dason, Dang, Malompong, ubp. Nabasa usab nako ang dagan sa kaso ug ang pagka bilanggo sa pipila kanila. Ang nahinumdoman nako sa akong pagkabatan-on kalit lang nahimong buhing sugilanon sa tinuod nga mga tawo!
Niadtong miaging tuig, nakaila nako si Datu Antonio Kinoc, uska Blaan nga taga Matan-ao, Davao del Sur, tupad nga lungsod sa Sulop. Ako siyang gipangutana mahitungod sa kagubot sa 1960, ug kon kaila niya sila si Lafnayan, Tiwaro, ubp. Ug sa akong dakong kahingangha, naghatag siyag dugang mga detalye sa maong panghitabo ug kon unsay gidangatan sa mga tawong akong gimensyon kaniya. Pulos niya ni katagibalangay. Ang gisaysay ni Datu Kinoc nagpakita kon unsa kalalom ug kaadunahan ang arkibo sa sulod sa utok ug panumdoman sa mga Lumad! Mao ni ang akong gitawag nga mga memory document, mga dokumento nga wala masulat, apan nagpabiling buhi sa panumdoman sa tawo, ilabi na sa mga Lumad.
Gani, dugay na kong naghatag og dakong bili sa tradisyong binaba sa mga Lumad. Hangtod adunay higayon, mangolekta gyod kog mga mitos, leyenda, sugilanon sa katawhan, folktales, ug ilang kaugalingong bersyon sa mga panghitabo sa atong kasaysayan – nga kalagmitan lahi sa opisyal nga bersyon sa mga dokumentong gisulat sa mga Katsila o Amerkano.
Pananglit, ang pagpatay sa Katsilang gobernador sa Davao nga si Jose Pinzon sa Bingcungan, Davao del Norte niadtong 1861. Sa mga dokumentong gisulat sa mga paring Katsilang Heswita, ilang gipanghimaraot ang mga mulupyo sa Bingcungan (karon sakop sa Tagum) kay traydor kuno nilang gipatay si Pinzon. Gipanghimakak sa mga paring Katsila ang tsismis nga nagkainteres si Pinzon sa uska guwapang babaye didto. Dihang akong gipangutana ang mga netibong impormante sa Bingcungan niadtong 2003 kon unsay ilang nasayran mahitungod sa pagpatay kang Pinzon nga nahitabo niadto pang 1861, ilang gipamatud-an nga si Pinzon nagkainteres sa uska babayeng guwapa nga tumindok sa maong lugar. Kahibalo gani sila sa ngalan sa babaye, nga ilang gianggaag Ugis tungod sa kaputi sa iyang panit. Ilang gitug-an kon kinsa ang nagtigbas sa liog ni Pinzon ug gipakita pa gyod nila ang pinute nga gigamit sa pagpatay kang Pinzon. Migula usab ang mga ngalang Lubama ug Maug nga nahiapil sa pag-alsa sa Bingcungan sa 1861. Kining mga lokal nga bayani wala gyod nato mailhi.
Kining mga detalye sa Bingcungan gikan sa bag-ong henerasyon sa mga mulupyo didto. Daw lab-as pa kanila ang mga panghitabo. Kana tungod kay kining panghitaboa dakong buhi sa panumdoman sa katawhan, kasaysayan nga gipasa-pasa gikan sa mga katigulangan ngadto sa ilang mga anak ug mga anak sa ilang mga anak. Sa laktod, mga dokumento kini sa arkibo sa ilang panumdoman.
Daghan pa kaayong mga dokumento sa utok sa mga Lumad nga sama niini ang wala pa masulat ni mahibaw-an sa kadaghanan kanato. Importante kaayong makuha ni kay makahatag nig katin-awan sa daghang mga isyu sa atong kasaysayan, ilabi na sa lokal nga kasaysayan. Kinahanglan nato kining hiposon. Kolek, kolek , kolek mao nay akong tambag sa akong mga estudyante, ma-undergrad man o ma-graduate. Aw, mao nay angay buhaton sa bisan kinsa kanato. Dili ko motuo nga overstudied na ang bisan unsang tribu sa Mindanaw. Hangtod karon, taphaw pa kaayo ang atong nakuhang kahibalo gikan sa ilang kinaadman nga natigom sulod sa kaliboan ka katuigan.
Malay mo, sa Tagalog pa, naa kay mapandolan nga bag-ong impormasyon. Mao man nay nahitabo sa akong reserts sa mga Lumad sa Davao del Sur: Naglusad diay og ngilngig nga huwes de kutsilyo ang mga Amerkano didto sa Malalag-Malita niadtong 1906. Permero, wala ko motuo. Abi nakog nasayop ang akong mga Lumad nga impormante. Nako pa, basig ang buot nilang ipasabot mao ang masaker sa Balangiga, Samar nga nahitabo niadtong 1901? Apan sa dugang sukit-sukit, migula gyod nga tinuod diay ang gisulti sa mga impormanteng Lumad. Ang huwes de kutsilyo gilusad sa mga Kano niadtong 1906 batok sa mga Lumad isip ilang panimalos sa pagkapatay sa Davao Politico-military District Governor nga Kano nga si Lt. Edward C. Bolton sa Malita niadtong 1906. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, lider sa mga Kulamanon nga Manobo sa Davao del Sur.
Kulba kaayo ang estorya sa mga impormante mahitungod sa masaker sa mga Lumad nga wala matala sa atong kasaysayan. Sa mga dapit nga gideklarang ubos sa huwes de kutsilyo walay mabiling buhi – tawo man o hayop. Bata, tigulang, babaye, lalaki, bisag iro, patay, sumala sa mga impormante. Kining tanan gihilom sa mga Kano. Apan migula ra gayod ang matuod nga nahitabo tungod sa arkibo nga anaa sa panumdoman sa mga Lumad sa Davao. Ang mga detalye niini anaa sa akong unang libro Davao 1890-1910: Conquest and resistance in the garden of the gods (University of the Philippines-Center for Integrative and Development Studies, UP Diliman, Quezon City, 2003). Anaa sab sa maong libro ang kagikan ug hulagway ni Mangulayon, ang wala mailhing bayani sa mga Pilipino.
Busa angay gyod tang maningkamot nga mangolekta niining mga klase sa kasayoran gikan sa mga karaang tumindok sa matag lugar aron matibuok nato ang mas kompleto nga kasaysayan. Idungan ni sa pangolekta sa ubang mga dokumento, sulat, mantalaan, magasin, ubp.
Isip panapos sa akong tok, akong gipaambit sa mga nanambong sa komperensya ang leyenda ni Andarapit nga akong nakuha gikan sa arkibo ni Romeo Lusad, Jr., uska Ata Manobo gikan sa Pakibato. Perteng pangatawa nila sa kalaki ni Andarapit. Nako pa, sa akong pagkahibalo, walay susama ni Andarapit sa mga leyenda sa tibuok kalibotan. (“Si Andarapit” Bisag Unsa, Mindaviews April 30, 2010.)
Dihang milingkod na ko sa lamesa uban sa mga dako-dako sa National Archives, miingon kanako si Ms. Venecia C. Maximo nga uska Tagala nga taga Bulacan, nga sa gamay pa kuno sila, makahinumdom siya nga hadlokon sila sa ilang mga katigulangan pinaagi sa pag-ingon: “Hala, sige kayo, kukunin kayo ni Andoropot.” Hmmm, dili ba na interesante? Galing lang, wala siya makahibalo nganong hadlokon sila kang Andoropot ug kon kinsa si Andoropot? Nako pa niya, sulayig pangutana sa mga katigulangang Tagalog. Basin naa pay nabilin sa arkibo sa ilang panumdoman mahitungod kang Andoropot. Come to think of it, usahay makabati ko sa akong mga amigong bugoy nga Tagalog nga mamalikas og “Mga hindoropot kayo.” Basig corruption ni sa Andoropot? Di pod kaha nga si Andarapit ug si Andoropot, one and the same mythical character? Naa pod kahay Andarapit sa ubang tribu? Nakapangutana ko niini tungod kay naa pay laing karakter sa mga Ata Manobo sa Dabaw nga si Kulukog, uska trickster. Unya, naa poy Kulukog sa mga Aeta sa Kabikolan!? Dili ba na makahingangha? Makahimuot ra ba ang kalaki ni Kulokog nga Bicolano. Isugilon ra nako nig makalugar. Sa dili pa na mahitabo, tara, mangutkot tas arkibo sa atong mga katigulangan.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
