DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/ 18 August)–Dugay na ko naintriga sa mga Manurigaw. Sa hay eskul pa ko sa Tagum, nakabati na kos mga estorya sa mga puti nga mga Mandaya dihas kabukiran sa Compostela. Dihang nagreserts ko mahitungod sa mga tribu sa Dabaw niadtong 2002, nabasa nako ang libro ni Damian Mercader Lomocso East Asian countries, culture and progress (napatik 1961) diin iyang giingon nga ang mga Manurigaw adunay puting dugo (Caucasian blood) ug puting panit. Niya pa, ang gidaghanon sa mga Manurigaw sa sensus sa 1948 sa Compostela moabot og 60 ka tawo, ug misaka sa kapin 100 sa sensus sa 1960. Dugang niya, ang mga Manurigaw “mabangis, mapintas, ug mabatokon.” Ila kunong patyon ang bisan kinsang mosulod sa ilang teritoryo. Niadtong mga tuig 1950 lamang sila mitugot nga mopakontak sa laing tawo sa gawas.
Pero kinsay kakita og mga Manurigaw? Asa sila makita? Walay makatubag. Ug busa sa hunahuna nako, basig leyenda lang sila. O kon di ba, mga saag nga mestiso. Kahibalo man tang nagsabwag og binhi ang mga Katsilang sundalo ug pari sa kabukiran. Ug mao unta nay ending sa akong diskusyon sa mga Manurigaw. Leyenda lamang. Estorya-estorya. Unya daw be, namensyon nako ni kang Doc Nato Locsin, ug miingon siya nako nga naa siyay kailang Manurigaw diras New Bataan!? Kinsang kilay ang dili motaas? Puwes, may I go dayon sa New Bataan niadtong Mayo 6, 2002 kauban si Betty de Vera. Paskang sakita sa akong sampot sa habal-habal kay layo sab ang baryo Andap sa sentro sa New Bataan.
Ang gipaila-ila ni Doc Nato nga Manurigaw mao si Mansac Lino, 92 anyos (patay na karon.) Pution siya, tangkad, pero sa akong panan-aw puyde ra siya simpleng mestiso. Medyo disappointed ko. Ingon niya, puti kaayo siya sa batan-on pa siya. Nangitom siya sa pag-uma. Nako, naa bay laing puti sa Andap? Tubag niya, akong mga apo. Ug iya ning gipatawag. Paskang hinganghaa nako sa duha ka batang babaye, sila si Archiely Pero (4 anyos) ug Aloha Jane Pero (1 ka tuig). Ugis gyod sila. Blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Ingon pang Mansac, daghan pang lunlon puti sa kinapusoran sa bukid. Tinuod gyod diay ang puting Mandaya, ang mga Manurigaw.
Asa sila gikan? Mao na sab nay akong giproblema. Ang akong giduso nga teyoriya mao nga kining mga Manurigaw liwat sa mga tripulante sa Santa Maria del Parral, usa sa barko sa ekspedisyong Loaysa nga milayag gikan sa Espanya niadtong 1525. Ang mga tripulante sa Santa Maria del Parral nag-mutiny diha sa east coast sa Mindanaw. Nahibaw-an nato ni tungod sa report sa ekspedisyong Saavedra (1527) nga gipadala diris Pilipinas aron susihon unsay nahitabo kang Loaysa. Apan kulang kaayo kog datos ug busa walay ikadugang sa akong teyoriya.
Karong bag-o nabanhaw na sab ang akong interes sa mga Manurigaw tungod sa pagreserts nako sa mga Tagabuli kon Tboli sa Cotabato nga itapok uban sa mga Tagabalooy. Klaro sa ako nga lahi ni sila nga mga tawo/tribu, kay ang Tboli taga Cotabato, samtang kining mga Tagabalooy naa sa Davao Oriental. Ang makaintriga sa tanan kay kining mga Tagabalooy gideskrayb nga “fair complexioned” nga mga tawo. Gitawag silag Tagabalooy kay nagpuyo lagi sa balooy. Dili klaro nako kon ang balooy ngalan na sa uska bukid o kon ang balooy maoy pulong sa mga Mandaya alang sa bukid.
Sige na sab kog pangukay og impormasyon sa Tagabalooy ug sa barkong Santa Maria del Parral kay duda lagi kong aduna silay koneksyon. Dugang pa, nagtuo usab ako nga ang mga Tagabalooy mao karon ang nailhan nga mga Manurigaw.
Mahitungod sa mga Tagabalooy, ang kinaunhang mensyon kanila nga akong nasubay nagpetsag 1635. Nagpuyo kuno ang mga Tagabalooy sa kabukiran ug gustong sulngon sa taga Baganga. Walay klarong descripsyon kanila. Sa 1660, gimensyon sila sa uska pari kalabot sa ilang kombersyon ngadto sa pagka-Kristiyano. Sa 1698, gideskrayb sila nga pution sama sa mga Hapon. Sa mga 1740, miingon ang uska pari nga maalaan nimo ang mga Tagabalooy nga mga Katsila kon dili nila ipakita ang ilang itom nga mga ngipon. Buot ipasabot, kining mga Tagabalooy Katsilaon gyod og dagway.
Sa libro ni Peter Scheurs Caraga antigua (1989), iyang giingon nga ang mga Tagabalooy makita sa kabukiran sa Hinatuan, Bislig, ug Lingig. Pero sa mapa ni Francisco Alegre petsa 1751, ang mga Tagabaloyes nabutang sa kabukiran sa Baganga ug Caraga. Naay uska orihinal nga dokumento nga nahipos ni Scheurs mismo gikan sa British Library sa London nga mopaklaro kon unsa ug asa ang mga Tagabalooy. Kining dokumento apil sa gikawat sa mga British dihang ilang giokupa ang Manila niadtong 1762. Ang sensus nagtala sa mga tawo sa mga pueblo sa karaang probinsiya sa Caraga nga karon nag-apil sa Misamis, Surigao, Agusan, ug Davao. Ang gilapdon niini gikan sa Gingoog, ngadto Siargao, hangtod sa pueblo sa Caraga (ang lungsod karon sa Davao Oriental.)
Ang sensus sa pueblo sa Caraga nag-ingon nga gikan niining pueblo gingalan ang tibuok probinsiya nga Caraga ug maoy utlanan sa gingharian sa Espanya. Aduna kiniy 250 ka Kristiyano diin 50 kanila mga tributo (tighatag og buhis) ug 500 ka paganong katekumeno kun paganong bunyagonon diin 110 kanila tributo. Daghan pa kunong mga tawo sa kabukiran. Ug nia ang labing interesante nga entry sa sensus. Dinhi makita ang mga Tagabaloyes. “Son Indios blancos, y de buen cuerpo, mui dociles, y amigos de los Españoles.” Sa ato pa, kini sila mga netibong puti (Indios blancos), maayog lawas, anad, ug mga amigo sa mga Katsila.
Nabasa ko na gyod ang kopya sa orihinal nga dokumentong Kinatsila mahitungod sa mga Tagabalooy diin sila gideskryab nga mga netibong puti (indios blancos). Naa bay laing netibong puti diris Dabaw kondili ang mga Manurigaw? Buot ipasabot, sila ang mga Tagabalooy sa dokumento sa mga Katsila sa 1630 hangtod 1750?
Sa maong sensus, atong maklaro nga sakop diay sila sa pueblo sa Caraga, dili sa mga pueblo sa Hinatuan, Bislig, Lingig, Cateel, o Baganga. Asa pod kahang dapita sa Caraga? Kon tan-awon nato ang mapa, duol sa Caraga ang sapa sa Manurigaw nga mogula sa Baculin Bay, taliwala sa Caraga ug Baganga. Gani, naay baryo nga sakop sa Caraga nga gitawag og Manurigao.Aha, ang mga Tagabalooy nagpuyo diay tampi sa sapa sa Manurigaw, ug busa sa kadugayan, nailhan sila sa bansag nga Manurigaw imbes nga Tagabalooy. Nganong nawala man ang Tagabalooy?
Wala na koy masubay nga Tagabalooy human sa sensus sa 1750. Ang akong duda, misulod gyod sila sa kaulohan sa sapa sa Manurigaw tungod sa mga kasamok. Wala na sila “magpakita” dihas kabaybayonan sa Caraga tungod kay una, naglikay sila sa mga atake sa mga Moro ug ikaduha, miikyas sila sa tributo ug pugsanay nga pagpasundalo sa mga Katsila. Gawas niana, target pa gyod sila sa mga reyd sa kasilinganang tribu. Tungod sa ilang kasinatian nga sigeg atakehon, nahimo silang “fierce, wild, and hostile” sa pulong pa ni Lomocso.
Ang barkong de-layag nga Santa Maria del Parral adunay gibug-aton nga 95 ka tonelada nga kasagaran tripulantehag 40 ngadto sa 50 ka tawo. Lagmit kapin 50 ang sakay sa Santa Maria del Parral kay gidugangan nig tawo gikan sa naguba nga duha nila ka kaubang barko sa ekspedisyong Loaysa. Pila kaha kanila ang namatay sa sakit o gutom pagtabok sa Pasipiko? Pila kaha ang nakaabot sa kabaybayonan sa Surigao ug Davao? Kon pila man sila, nasayod ta nga sila nag-mutiny ug ilang gipatay ang ilang kapitan nga si Jorge Manrique ug ubang lider sa barko sa tuig 1526.
Sa mga tuig 1630, o usa ka gatos ka tuig human sa mutiny sa Santa Maria del Parral, migula na ning mga puti nga Tagabalooy nga nakapatingala sa mga paring Katsila. Ang akong teyoriya, kini sila mao ang liwat sa mga mutineer sa Santa Maria del Parral.
Sugod sa mga tuig 1700 mikusog na sab ang pangatake sa mga Moro sa kabaybayonan sa karaang probinsiya sa Caraga kutob sa Siargao ug Gingoog. Kanunay sila magbalik-balik og atake. Ang labing grabe nga atake nahitabo sa 1754. Kapin uska libong Moro ang misulong sa probinsiya ug ilang naokupa ang Cateel, Caraga, Baganga, Bislig, Hinatuan, Lianga, Marihatag, ug Tago. Ang tanang pamuy-anan sa Caraga hangtod sa Cateel nangaguba ug wala nay tawo; ang mga balay naabo, apil ang mga kombento, simbahan, ug mga estatwa. Daghang mga Kristiyano ang nabihag o napatay sa mga Moro.
Ang akong pagtuo, nangatras ang mga Tagabalooy ngadto sa kinalibliban sa sapa sa Manurigaw kutob sa bawndari sa Davao ug wala na makighalubilo sa mga tagagawas. Ang ilang mga liwat nailhan sa ngalang Manurigaw tungod kay dinha silang dapita makita. Usa si Mansac Lino sa liwat sa mga Manurigaw, nga liwat sa mga Tagabalooy, nga liwat sa mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
